Παραθετικά
α επίθετα σχηματίζουν τους λεγόμενους βαθμούς των επιθέτων.
Οι βαθμοί των επιθέτων είναι τρεις: |
Α) θετικός βαθμός, κατά τον οποίο το επίθετο φανερώνει απλώς την ιδιότητα ή την ποιότητα του προσδιοριζόμενου όρου, χωρίς σύγκριση προς κάποιο άλλο,
|
ΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΣ ΠΑΡΑΘΕΤΙΚΩΝ ΕΠΙΘΕΤΩΝ
Τα παραθετικά των επιθέτων σχηματίζονται είτε μονολεκτικά, είτε περιφραστικά.
Α. ΚΑΝΟΝΙΚΟΣ ΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΣ ΜΟΝΟΛΕΚΤΙΚΩΝ ΠΑΡΑΘΕΤΙΚΩΝ
Τα μονολεκτικά παραθετικά των επιθέτων σχηματίζονται κανονικά προσθέτοντας στο θέμα του θετικού βαθμού του αρσενικού γένους τις παραθετικές καταλήξεις.
Οι πιο συνηθισμένες είναι:
για το συγκριτικό βαθμό: |
-τερος, -τέρα, -τερον |
για τον υπερθετικό βαθμό: |
-τατος, -τάτη, -τατον |
Σχηματίζουν με τις παραπάνω καταλήξεις τα παραθετικά τους τα παρακάτω επίθετα: |
α) δευτερόκλιτα, τριγενή και τρικατάληκτα,
|
Β. ΑΝΑΛΟΓΙΚΟΣ ΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΣ ΠΑΡΑΘΕΤΙΚΩΝ
Μερικά παραθετικά επιθέτων διαμορφώνονται αναλογικά πρός τα παραθετικά άλλων επιθέτων και λήγουν όπως αυτά:
(ἐλαφρὸς -ἐλαφρύτερος κατά το βαρύτερος, χοντρὸς -χοντρύτερος κατά το παχύτερος, αντί για τα κανονικά ἐλαφρότερος, χοντρότερος).
Έτσι διαμορφώνονται οι ακόλουθες αναλογικές παραθετικές καταλήξεις:
α) -έστερος, -έστατος |
||||||||||||||||||
Τα τριτόκλιτα επίθετα σε -ων, -ον (γεν. –ονος):
|
σώφρων, -ων, -ον |
σωφρον-έσ-τερος,
|
σωφρον-έσ-τατος,
|
εὐδαίμων, -ων, -ον |
εὐδαιμον-έσ-τερος,
|
εὐδαιμον-έσ-τατος,
|
καθώς και τα επίθετα ἄκρατος (= αυτός που δεν έχει ανακατευτεί με άλλον, ανόθευτος), ἄσμενος (= ευχαριστημένος), ἐρρωμένος (= δυνατός) καὶ πένης σχηματίζουν τα παραθετικά τους κατά τα παραθετικά των σιγμόληκτων επιθέτων σε -ης, -ες (ἀληθής, ἀληθέσ-τερος, ἀληθέσ-τατος)
ἄκρατος, -ος, -ον |
ἀκρατ-έσ-τερος,
|
ἀκρατ-έσ-τατος (και ἀκρατό-τατος),
|
ἄσμενος,-ος, -ον |
ἀσμεν-έσ-τερος (και ἀσμενώ-τερος),
|
ἀσμεν-έσ-τατος (και ἀσμενώ-τατος),
|
ἐρρωμένος,- η,-ον |
ἐρρωμεν-έσ-τερος,
|
ἐρρωμεν-έσ-τατος,
|
πένης |
πεν-έσ-τερος,
|
πεν-έσ-τατος,
|
β) –ούστερος, -ούστατος |
||||||
Το επίθετο ἁπλοῦς και τα συνηρημένα επίθετα της β΄ κλίσης με β΄ συνθετικό το όνομα νοῦς σχηματίζουν τα παραθετικά τους σε -ούστερος, -ούστατος (κατά τά παραθετικά σε -έστερος, -έστατος με συναίρεση):
|
ἁπλοῦς, -ῆ,-οῦν |
ἁπλ-ούστερος,
|
ἁπλ-ούστατος,
|
εὔνους, -η,-ουν |
εὐν-ούστερος,
|
εὐν-ούστατος,
|
γ) -ίστερος, -ίστατος |
|||||||||||||||
Τα μονοκατάληκτα επίθετα ἅρπαξ, βλάξ, λάλος (= φλύαρος), κλέπτης, πλεονέκτης σχηματίζουν τα παραθετικά τους σε -ίστερος, -ίστατος (κατὰ τὰ παραθετικά του ἄχαρις: ἀχαρίστερος, ἀχαρίστατος)
|
ἅρπαξ |
ἁρπαγ-ίσ-τερος,
|
ἁρπαγ-ίσ-τατος,
|
βλὰξ |
βλακ-ίσ-τερος,
|
βλακ-ίσ-τατος,
|
λάλος |
λαλ-ίσ-τερος,
|
λαλ-ίσ-τατος,
|
κλέπτης |
κλεπτ-ίσ-τερος,
|
κλεπτ-ίσ-τατος,
|
πλεονέκτης |
πλεονεκτ-ίσ-τερος,
|
πλεονεκτ-ίσ-τατος,
|
δ) –αίτερος, -αίτατος |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Το επίθετο παλαιὸς σχηματίζει τα παραθετικά του με θέμα το επίρρημα πάλαι σε -αίτερος, -αίτατος:
|
παλαιός, -η, -ον |
παλαί-τερος,
|
παλαί-τατος,
|
Ανάλογα προς αυτό σχηματίστηκαν τα παραθετικά:
γεραιός, -α, -ον
|
γεραί-τερος,
|
γεραί-τατος,
|
σχολαῖος, ᾱ, -ον
|
σχολαί-τερος,
|
σχολαί-τατος,
|
Με την κατάληξη -αίτερος, -αίτατος, σχηματίζουν τα παραθετικά τους ορισμένα επίθετα σε -ος:
Θετικός |
Συγκριτικός |
Υπερθετικός |
ἴσος-η-ον |
ἰσ-αί-τερος, -α, -ον |
ἰσ-αί-τατος |
ὄψιος (= όψιμος)-η-ον |
ὀψι-αί-τερος, -α, -ον |
ὀψι-αί-τατος |
πλησίος-α-ον |
πλησι-αί-τερος, -α, -ον |
πλησι-αί-τατος, -η, -ον |
πρῷος (από το πρώιος = πρωινός) |
πρῳ-αί-τερος, -α, -ον |
πρῳ-αί-τατος, -η, -ον |
εὔδιος-α-ον |
εὐδι-αίτερος, -α, -ον
|
εὐδι-αί-τατος , -η, -ον
|
ἥσυχος –η-ον |
ἡσυχ-αί-τερος ,-α, -ον
|
ἡσυχ-αί-τατος , -η, -ον
|
ἴδιος-α-ον |
ἰδι-αί-τερος, -α, -ον
|
ἰδι-αί-τατος, -η, -ον
|
φίλος -η-ον |
φιλ-αί-τερος, -α, -ον
|
φιλ-αίτατος , -η, -ον
|
ΑΝΩΜΑΛΑ ΠΑΡΑΘΕΤΙΚΑ
Τα παραθετικά ορισμένων ορισμένων επιθέτων σχηματίζονται πολλές φορές με διάφορες φθογγικές παθήσεις ή και με θέμα διαφορετικό από το θέμα του θετικού, γι’ αυτό λέγονται ανώμαλα παραθετικά. Τα επίθετα αυτά είναι:
Θετικός |
Συγκριτικός |
Υπερθετικός |
αἰσχρός, -α, -ον |
ὁ,ἡ αἰσχίων, τὸ αἴσχιον |
αἰσχιστος, -η, -ον |
ἐχθρός, -α, -ον |
ὁ,ἡ ἐχθίων, τὸ ἔχθιον
|
ἔχθιστος, -η, -ον
|
ἡδύς, -εῖα, -ὺ |
ὁ, ἡ ἡδίων, τὸ ἥδιον |
ἥδιστος, -η, -ον |
καλός, -η, -ον |
ὁ, ἡ καλλίων, τὸ κάλλιον |
κάλλιστος, -η, -ον |
μέγας - μεγάλη - μέγαν |
ὁ, ἡ μείζων, τὸ μεῖζον |
μέγιστος, -η, -ον |
ῥᾴδιος, -α, -ον |
ὁ, ἡ ῥᾴων, τὸ ῥᾷον |
ῥᾷστος, -η, -ον |
ταχύς, -εῖα, -ὺ |
ὁ, ἡ θάττων, τὸ θᾶττον |
τάχιστος, -η, -ον |
ἀγαθός, -η, -ον |
ὁ, ἡ ἀμείνων, τὸ ἄμεινον
|
ἄριστος, -η, -ον
|
κακός, -η, -ον |
ὁ, ἡ κακίων, τὸ κάκιον
|
κάκιστος, -η, -ον
|
μακρός, -α, -ον |
μακρότερος, -α, -ον |
μακρότατος, -η, -ον
|
μικρός, -α, -ον |
μικρότερος, -α, -ον
|
μικρότατος, -η, -ον
|
ὀλίγος, -η, -ον |
ὁ, ἡ μείων, τὸ μεῖον |
ὀλίγιστος, -η, -ον |
πολύς - πολλή - πολύ |
ὁ, ἡ πλείων, τὸ πλέον |
πλεῖστος, -η, -ον |
ΚΛΙΣΗ ΤΟΥ ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΟΥ ΒΑΘΜΟΥ ΤΩΝ ΑΝΩΜΑΛΩΝ ΠΑΡΑΘΕΤΙΚΩΝ
Ο συγκριτικός βαθμός των ανωμάλων παραθετικών κλίνεται κατά τα δικατάληκτα επίθετα της γ΄ κλίσης με τρία γένη και κλίνονται κατά το ακόλουθο παράδειγμα:
π.χ. ὁ,ἡ βελτίων, τὸ βέλτιον
Ενικός αριθμός |
Πληθυντικός αριθμός |
|||
Ον. |
ὁ, ἡ βελτίων |
τὸ βέλτιον |
οἱ, αἱ βελτίον-ες ή βελτίους |
τὰ βελτίον-α ή βελτίω |
Γεν. |
τοῦ,τῆς βελτίον-ος |
τοῦ βελτίον-ος |
τῶν βελτιόν-ων |
τῶν βελτιόν-ων |
Δοτ. |
τῷ, τῇ βελτίον-ι |
τῷ βελτίον-ι |
τοῖς, ταῖς βελτίοσι(ν) |
τοῖς βελτίοσι(ν) |
Αιτ. |
τόν, τὴν βελτίον-α ή βελτίω |
τὸ βέλτιον |
τούς, τὰς βελτίον-ας ή βελτίους |
τὰ βελτίον-α ή βελτίω |
Κλητ. |
ὦ βέλτιον |
ὦ βέλτιον |
(ὦ) βελτίον-ες ή βελτίους |
(ὦ) βελτίον-α ή βελτίω |
ΠΕΡΙΦΡΑΣΤΙΚΑ ΠΑΡΑΘΕΤΙΚΑ
Τα περιφραστικά παραθετικά σχηματίζονται στην αρχαία ελληνική, στο συγκριτικό βαθμό με το επίρρημα μᾶλλον και στον υπερθετικό βαθμό με το επίρρημα μάλιστα εμπρός από το θετικό:
π.χ. ἐπιμελής, μᾶλλον ἐπιμελής, μάλιστα ἐπιμελής.
Όλα τα επίθετα που σχηματίζουν μονολεκτικά παραθετικά μπορούν να σχηματίσουν παράλληλα και περιφραστικά παραθετικά.
Παρατηρήσεις στα περιφραστικά παραθετικά:
Σχηματίζουν τα παραθετικά τους μόνο περιφραστικά οι μετοχές και μερικά μονοκατάληκτα επίθετα που χρησιμοποιούνται και ως ουσιαστικά.
-
μετοχές:
δυνάμενος – μᾶλλον δυνάμενος – μάλιστα δυνάμενος
συμφέρων – μᾶλλον συμφέρων – μάλιστα συμφέρων
ὠφελῶν – μᾶλλον ὠφελῶν – μάλιστα ὠφελῶν. -
μονοκατάληκτα ἐπίθετα:
εἴρων – μᾶλλον εἴρων – μάλιστα εἴρων΄ ἔνδακρυς – μᾶλλον ἔνδακρυς – μάλιστα ἔνδακρυς.
Έτσι και τα εὔελπις, κόλαξ, ὑβριστής, φιλόγελως κ.ά.
ΕΛΛΕΙΠΤΙΚΑ ΠΑΡΑΘΕΤΙΚΑ
Μερικά επίθετα δεν έχουν θετικό βαθμό ή και έναν από τους δύο άλλους βαθμούς. Τα παραθετικά των επιθέτων αυτών λέγονται ελλειπτικά παραθετικά.
Τα περισσότερα ελλειπτικά παραθετικά παράγονται από επιρρήματα, προθέσεις ή μετοχές:
Θετικός |
Συγκριτικός |
Υπερθετικός |
(ἄνω) |
ἀνώ-τερος |
ἀνώ-τατος |
(κάτω) |
κατώ-τερος |
κατώ-τατος |
(πρὸ) |
πρό-τερος |
πρῶτος (πρό-ατος) |
(ὑπὲρ) |
ὑπέρ-τερος |
ὑπέρ-τατος |
ἐπικρατῶν |
ἐπικρατ-έστερος |
- |
προτιμώμενος |
προτιμό-τερος |
- |
Παρατήρηση στα παραθετικά των επιθέτων:
Μερικά επίθετα δεν σχηματίζουν παραθετικά, γιατί φανερώνουν ιδιότητα, ποιότητα ή κατάσταση που δεν παρουσιάζει βαθμούς. Τέτοια επίθετα είναι όσα φανερώνουν:
α) ύλη: π.χ. λίθινος, ἀργυροῦς, γήινος
β) τοπική ή χρονική σχέση: π.χ. χερσαῖος, θαλάσσιος, θερινός, ἡμερήσιος
γ) μέτρο: π.χ. σταδιαῖος, πηχυαῖος
δ) καταγωγή ή συγγένεια: π.χ. πατρῷος, μητρικός
ε) μόνιμη κατάσταση: π.χ. θνητός, νεκρός
στ) μερικά σύνθετα με α΄ συνθετικό το στερητικό ἀ-: π.χ. ἀθάνατος, ἄυλος, ἄυπνος, ἄψυχος κ.ά.
ζ) μερικά συνθετικά με α΄ συνθετικό το επίθετο πᾶς ή την πρόθεση ὑπέρ:
π.χ. πάνσοφος, πάντιμος, πάγκαλος , ὑπερμεγέθης, ὑπέρλαμπρος
ΠΑΡΑΘΕΤΙΚΑ ΕΠΙΡΡΗΜΑΤΩΝ
Πολλά επιρρήματα της αρχαίας επιδέχονται σύγκριση και γι΄ αυτό σχηματίζουν παραθετικά.
Σχηματίζουν έτσι παραθετικά στην αρχαία ελληνική:
α) επιρρήματα σε -ως που παράγονται από επίθετα.
Τα επιρρήματα αυτά στον συγκριτικό έχουν τύπο όμοιο με την ενική αιτιατική του ουδετέρου του συγκριτικού επιθέτου και στον υπερθετικὀ έχουν τύπο όμοιο με την πληθυντική αιτιατική του ουδετέρου του υπερθετικού επιθέτου:
(δίκαιος), δικαίως, δικαιότερον, δικαιότατα
(σοφός), σοφῶς, σοφώτερον, σοφώτατα
(ἀληθής), ἀληθῶς, ἀληθέστερον, ἀληθέστατα
(σώφρων), σωφρόνως, σωφρονέστερον, σωφρονέστατα
(ἡδύς), ἡδέως, ἥδιον, ἥδιστα
(καλός), καλῶς, κάλλιον, κάλλιστα κ.ά.
β) Τα επιρρήματα εὖ (ἀντίστοιχο τοῦ ἐπιθέτου ἀγαθός), ὀλίγον καὶ πολύ:
Θετικός |
Συγκριτικός |
Υπερθετικός |
εὖ |
ἄμεινον
|
ἄριστα
|
ὀλίγον |
μεῖον
|
ὀλίγιστα
|
πολὺ |
πλέον |
πλεῖστα ή πλεῖστον |
γ) Το επίρρημα μάλα (= πολύ), ποὺ οἱ τρεὶς βαθμοί του εἶναι:
θετ. μάλα, συγκρ. μᾶλλον, ὑπερθ. μάλιστα
δ) Μερικὰ τοπικά επιρρήματα που παίρνουν παραθετικές καταλήξεις
–τέρω, -τάτω:
Θετικός |
Συγκριτικός |
Υπερθετικός |
ἄνω |
ἀνωτέρω |
ἀνωτάτω |
ἄπωθεν (= μακριά) |
ἀπωτέρω |
ἀπωτάτω |
ἐγγὺς (= κοντά) |
ἐγγυτέρω
|
ἐγγυτάτω
|
ἔξω |
ἐξωτέρω |
ἐξωτάτω |
ἔσω (καὶ εἴσω) |
ἐσωτέρω |
ἐσωτάτω |
κάτω |
κατωτέρω |
κατωτάτω |
πόρρω |
πορρωτέρω |
πορρωτάτω |
πέρα |
περαιτέρω |
- |
ε) Μερικά χρονικά επιρρήματα με παραθετικές καταλήξεις
–(αί)τερον, -(αί)τατα:
Θετικός |
Συγκριτικός |
Υπερθετικός |
πάλαι |
παλαίτερον |
παλαίτατα |
πρωί |
πρωιαίτερον
|
πρωιαίτατα
|
ὀψέ (= ἀργά) |
ὀψιαίτερον |
ὀψιαίτατα |
Παρατήρηση:
Τα δευτερόκλιτα επίθετα σχηματίζουν παραθετικά με χαρακτήρα -ο- ή –ω- ως εξής:
ΠΑΡΑΘΕΤΙΚΑ σε -ότερος / -ότατος
ΠΑΡΑΘΕΤΙΚΑ σε -ώτερος / -ώτατος
1. αν προηγείται συλλαβή φύσει μακρόχρονη, δηλαδή μακρόχρονο φωνήεν ή δίφθογγος:η, ω,ου, ει, αι
π.χ. ξηρός, ξηρό-τερος, ξηρό-τατος
γενναῖος, γενναιό-τερος, γενναιό-τατος
1. αν προηγείται συλλαβή βραχύχρονη:
π.χ. νέος, νεώ-τερος, νεώ-τατος
σοφός, σοφώ-τερος, σοφώ-τατος
2. αν προηγείται συλλαβή θέσει μακρόχρονη, δηλαδή βραχύχρονο φωνήεν και ακολουθούν δυο ή περισσότερα σύμφωνα ή ένα διπλό -ξ, -ψ
π.χ. θερμός, θερμό-τερος, θερμό-τατος ἔνδοξος, ἐνδοξό-τερος, ἐνδοξό-τατος
2. όσα λήγουν σε:
-ιος, -ιμος, -ικος, ινος
π.χ. δόκιμος
3. όσα έχουν ως δεύτερο συνθετικό τις λέξεις:
θυμός, κῦρος, λύπη, νίκη, τιμή, κίνδυνος, ψυχή
π.χ. ἔγκυρος
3. όσα λήγουν σε:
-ακος, -αλος, -αμος, -ανος, -αρος, -ατος,
ΠΡΟΣΟΧΗ: εξαιρείται το ἀνιαρός
4. τα επίθετα: ἀνιαρός, ἰσχυρός, ψιλός, πρᾱος, λιτός, φλύαρος
4. όσα λήγουν σε:
-υρος, - χος,
π.χ. ἥσυχος