ΜΑΘΗΜΑΤΑ ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ Α’ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ

Νεοελληνική Γλώσσα

ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΥ

 Μια παράγραφος αναπτύσσεται με την ακόλουθη δομή:

α. Θεματική Πρόταση ή Περίοδος (Θ.Π.) (πρόλογος της παραγράφου).

 β. Λεπτομέρειες/Σχόλια (ανάπτυξη της παραγράφου).

γ. Κατακλείδα πρόταση (επίλογος της παραγράφου).

1. Θεματική Πρόταση ή Περίοδος Είναι η πρόταση που εκφράζει-αποδίδει τη βασική-κατευθυντήρια ιδέα της παραγράφου, πληροφορεί δηλαδή τον αναγνώστη γι’ αυτό που πρόκειται να αναπτυχθεί στην παράγραφο.

 Ειδικότερα, η Θ.Π.:

• φανερώνει τη σχέση της παραγράφου με τη συνολική προβληματική του θέματος,
• φανερώνει τη σχέση της παραγράφου με την ή τις προηγούμενες παραγράφους του κειμένου,
• συμπυκνώνει το νοηματικό βάρος της παραγράφου. Η θέση της Θ.Π:: η Θ.Π. βρίσκεται συνήθως στην αρχή της παραγράφου. Ωστόσο, μπορεί να βρίσκεται και:
• στο τέλος της παραγράφου, όταν αναπτύσσουμε επαγωγικά το συλλογισμό μας,
• στη μέση, όταν ακολουθούμε έναν συνθετικό τρόπο σκέψης, π.χ. μπορεί να λειτουργεί ως «γέφυρα» για τη ένωση των δύο μισών μιας σύγκρισης,
• ή ακόμη και να απουσιάζει, οπότε εύκολα μπορούμε να την εννοήσουμε από τα συμφραζόμενα.

 Βασικά ζητούμενα (αρετές):

Η Θ.Π. πρέπει:

• να είναι σαφής και ακριβής ως προς τη διατύπωση και το νόημα που εμπεριέχει,
• να είναι άμεση και εύστοχη ως προς το στόχο που υπηρετεί σε σχέση με την κύρια ιδέα που διαπραγματεύεται το κείμενο (αλληλουχία), π.χ. αν πρόκειται για αιτιολόγηση ενός φαινομένου, να αποδίδει άμεσα και εύστοχα μία αιτία αυτού,
• να συνδέεται λεκτικά-μορφικά (συνοχή) με την προηγούμενη ή τις προηγούμενες παραγράφους,
• να προετοιμάζει-παραπέμπει στον τρόπο ανάπτυξης που θα ακολουθηθεί στις Λεπτομέρειες.

2. Λεπτομέρειες/Σχόλια Οι Λεπτομέρειες/Σχόλια αποτελούν τις επιμέρους ιδέες με τις οποίες διερευνάται και αναπτύσσεται η Θεματική Πρόταση. Πρόκειται, δηλαδή, για αναλυτικές προτάσεις, οι οποίες θα αναπτύξουν με πληρότητα και θα πληροφορήσουν με επάρκεια τον αναγνώστη, σχετικά με τη Θ.Π. και το λόγο ύπαρξης της παραγράφου, δηλαδή με τη σχέση της με τον ευρύτερο προς διαπραγμάτευση θέμα

 Οι προτάσεις αυτές διακρίνονται σε:

α) Βασικές προτάσεις (κύρια νοήματα, βαρύνουσες πληροφορίες). Είναι οι προτάσεις οι οποίες υποστηρίζουν άμεσα την κατευθυντήρια ιδέα της παραγράφου και την καθιστούν πιο κατανοητή (την αναπτύσσουν παρουσιάζοντας τις εκφάνσεις της, την αποδεικνύουν και την ολοκληρώνουν).

 β) Βοηθητικές προτάσεις (δευτερεύοντα, συμπληρωματικά νοήματα και μη βαρύνουσες πληροφορίες). Είναι οι προτάσεις -κατά βάση δευτερεύουσες προτάσεις- οι οποίες: · υποστηρίζουν άμεσα τη βασική πρόταση στην οποία ανήκουν (την αναπτύσσουν, πληροφορώντας τον αναγνώστη για κάτι νέο ή διαφορετικό για την πρόταση αυτήν ή την επεξηγούν) · υποστηρίζουν έμμεσα την κατευθυντήρια ιδέα της παραγράφου, βοηθώντας τις βασικές προτάσεις στις οποίες ανήκουν να αποσαφηνίσουν, να προωθήσουν και να αναλύσουν πληρέστερα αυτήν.

 Οι Λεπτομέρεις/Σχόλια πρέπει:

• να στηρίζουν άμεσα και εύστοχα τη Θ.Π.,
• να συνδέονται νοηματικά-λογικά μεταξύ τους (αλληλουχία νοημάτων),
• να συνδέονται λεκτικά-μορφικά μεταξύ τους (συνοχή, π.χ. με διαρθρωτικές λέξεις κ.λπ.),
• να διατάσσονται-οργανώνονται με τρόπο ώστε να συγκροτούν έναν έγκυρο και ολοκληρωμένο συλλογισμό ανάπτυξης και απόδειξης της κατευθυντήριας ιδέας (να την επεξηγούν, να την ξεδιπλώνουν, να την αποδεικνύουν με επιχειρήματα, να την στηρίζουν με τεκμήρια και να οδηγούν στο απαιτούμενο λογικό συμπέρασμα).

3. Κατακλείδα Είναι η πρόταση η οποία επισφραγίζει την παράγραφο, συνοψίζοντας τα όσα έχουν λεχθεί σχετικά με την κατευθυντήρια ιδέα της παραγράφου και δίνοντας στην παράγραφο μια ολοκληρωμένη μορφή. Η πρόταση κατακλείδα πρέπει να θυμίζει στον αναγνώστη την κύρια ιδέα (Θ.Π.) της παραγράφου. Οπότε ο βασικός της ρόλος είναι συγκεφαλαιωτικός-επιβεβαιωτικός (συγκεφαλαιωτική-επιβεβαιωτική κατακλείδα. Από εκεί και ύστερα, σε θέση κατακλείδας μπορεί να λειτουργήσουν: Η πρόταση Κατακλείδα ενδέχεται να απουσιάζει όταν, καθώς ολοκληρώνεται η ανάπτυξη των Λεπτομερειών, επιτυγχάνεται η πλήρης και ολοκληρωμένη κατανόηση της παραγράφου, οπότε η σύνοψη καθίσταται περιττή.

ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΣΤΗ ΔΟΜΗ ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΥ

Στα κείμενα 1, 2, 3 διακρίνετε τα δομικά στοιχεία κάθε παραγράφου (θεματική πρόταση, λεπτομέρειες, κατακλείδα).Σε κάθε παράγραφο αυτών των κειμένων, εντοπίστε τις βασικές ιδέες, υπογραμμίζοντας τις λέξεις -κλειδιά. Στη συνέχεια, γράψτε τον πλαγιότιτλο της κάθε παραγράφου:

Κείμενο 1

Μια χαρούμενη συντροφιά από αγόρια και κορίτσια παίζουν στην ακροθαλασσιά μια όμορφη καλοκαιρινή μέρα. Ένα αγόρι, ο Παύλος, κουβαλάει μέσα σ' ένα δίχτυ μερικά όστρακα που ψάρεψε κάνοντας βουτιές και τ' απλώνει μπροστά στους φίλους του. Ένα κορίτσι, η Λήδα, μόλις τα βλέπει, αναφωνεί: «Τι όμορφα που είναι, κοιτάξτε τι ωραία σχήματα που έχουν και τι χρώματα! ρόδινα, μοβ, κίτρινα, λευκά. Θα μου δώσεις μερικά, Παύλο, να στολίσω το γραφείο μου;» Η Αλίκη διαφωνεί: «Όχι, να μαζέψουμε κι άλλα να τα πάμε στη μητέρα. Θα μας κάνει ένα υπέροχο ριζότο το βράδυ με θαλασσινά». Ο Γιώργος πάλι έχει ένα απ' αυτά στο χέρι του και το περιεργάζεται: «Κοιτάξτε τι τέλειο σχήμα που έχει! Σαν να το σχεδίασε κάποιος με γεωμετρικά όργανα. Εγώ θα 'θελα να σπουδάσω, για να καταλάβω πώς η φύση δημιουργεί τόσο τέλειες μορφές».

 Κάθε παιδί εκφράζει μια διαφορετική στάση μπροστά στα όστρακα που είναι απλωμένα πάνω στη χρυσή άμμο. Αν θέλαμε να δώσουμε ένα όνομα στις διαφορετικές αυτές απόψεις, θα λέγαμε ότι η Λήδα έχει κλίση καλλιτεχνική, θα μπορούσε να γίνει καλλιτέχνιδα. Η στάση της μπροστά στις όμορφες αχιβάδες είναι αισθητική, γιατί ενδιαφέρεται πιο πολύ για το ωραίο. Η Αλίκη, όμως, που θέλει να δει τα όστρακα να γίνονται ένα νόστιμο ριζότο, είναι φύση πρακτική, σκέφτεται μόνο τη χρησιμότητα. Ο Γιώργος πάλι, που θέλει να μελετήσει τα όστρακα για να καταλάβει πώς πήραν αυτή τη μορφή, εκφράζει μια στάση που μπορούμε να την ονομάσουμε γνωστική ή θεωρητική. Η Λήδα θα μπορούσε να γίνει ζωγράφος, η Αλίκη έμπορος, ο Γιώργος επιστήμονας, φυσιοδίφης. Σε καθέναν από τους τρεις υπερισχύει μια ικανότητα. Όλοι μας, όμως, διαθέτουμε και τις τρεις αυτές ικανότητες του πνεύματος. Όλοι μας μπορούμε να αισθανθούμε το ωραίο, να θαυμάσουμε ένα φλογερό ηλιοβασίλεμα, ένα ωραίο τοπίο, ένα γοητευτικό πρόσωπο. Και φυσικά, όλοι μπορούμε να απολαύσουμε μια όμορφη ζωγραφιά, ένα γλυπτό, δηλαδή ένα έργο τέχνης.

Μαρίνα Λαμπράκη-Πλάκα, στο Ανιχνεύοντας το Σήμερα, προετοιμάζουμε το Αύριο, Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, 2001

Κείμενο 2

 Είναι περίεργο πάντως ότι χάρη στην εκτίμηση που μου έδειξαν τότε όλοι σχεδόν οι παράγοντες της μουσικής μας ζωής, καθηγητές, μαέστροι, μουσικοί, ευτύχησα να δω να παίζεται το σύνολο των συνθέσεων μου από το 1946 έως το 1950. Έργα μουσικής δωματίου και έργα συμφωνικά. Τα τελευταία από την ΚΟΑ και τη Συμφωνική του Ραδιοφώνου. Τότε είχα και τις πρώτες μου παραγγελίες για χοροδράματα και μουσική για τον κινηματογράφο και ραδιοφωνικά σκετς. Έτσι, ήμουν πια υποχρεωμένος να εγκαταλείψω τις προσωπικές μου αναζητήσεις στο χώρο της σύνθεσης και να προσαρμόσω τη μουσική μου στις απαιτήσεις των παραγγελλόντων, που φυσικά κάθε άλλο παρά τα συμφωνικά μου γυμνάσματα θα ήθελαν.

Μίκης Θεοδωράκης, στο Ανιχνεύοντας το Σήμερα, προετοιμάζουμε το Αύριο, Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, 2001

ΚΕΙΜΕΝΟ 3

 Να βρείτε τα δομικά στοιχεία (θεματική πρόταση, λεπτομέρειες, κατακλείδα) της παραγράφου που ακολουθεί:

Μια καλύβα Εσκιμώων δεν έχει καμιά απολύτως ομοιότητα με μια καλύβα Ινδιάνων. Οι τελευταίοι φτιάχνουν την καλύβα τους γύρω από ένα πλαίσιο από κοντάρια. Τα μπήγουν στο χώμα πλάγια, έτσι που να ενώνονται σ' ένα σημείο στην κορυφή, σχηματίζοντας ένα είδος πυραμίδας. Την απόσταση ανάμεσα στα κοντάρια την καλύπτουν με φλούδες ή ψάθες ή και με ακατέργαστες προβιές. Μπαίνουν στην καλύβα τους σηκώνοντας ένα πτερύγιο του εξωτερικού καλύμματος. Οι Εσκιμώοι αντίθετα φτιάχνουν ημιυπόγεια την καλύβα τους. Τη χτίζουν με πέτρες, που τις σκεπάζουν κατόπιν με βρύα. Γεμίζουν έπειτα τις ρωγμές με περισσότερα βρύα και τέλος συσσωρεύουν χιόνι στα πλάγια και πάνω. Για να μπουν στην καλύβα τους, στηρίζονται στα χέρια και στα γόνατα και σέρνονται μέσα σ' ένα μακρύ διάδρομο, που έχουν σκάψει κάτω από το χιόνι. Ούτε η ινδιάνικη καλύβα ούτε η καλύβα των Εσκιμώων φαίνεται να είναι μια κατοικία όπου θα μπορούσε να ζήσει ένας πολιτισμένος άνθρωπος.

(Από το βιβλίο του Ν. Γρηγοριάδη Η παράγραφος]

Η ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΣ

1. Κάθε κείμενο αποτελείται από παραγράφους. Οι παράγραφοι αποτελούν τμήματα του κειμένου, σε καθένα από τα οποία αναπτύσσεται μια ιδέα ή μια πλευρά του θέματος. Κάθε παράγραφος είναι και αυτή ένα ενιαίο κείμενο με αρχή, ανάπτυξη και τέλος, που διαθέτει αυτονομία, αφού αναλύει μια πλευρά του θέματος, ταυτόχρονα, όμως, συνδέεται νοηματικά με τις προηγούμενες και τις επόμενες παραγράφους που αποτελούν ένα κείμενο.
2. Θεματική πρόταση/περίοδος: Συνήθως είναι η πρόταση ή η περίοδος που βρίσκεται στην αρχή της παραγράφου και ουσιαστικά θέτει το θέμα, την κύρια ιδέα της παραγράφου. Λεπτομέρειες ή σχόλια: Είναι οι προτάσεις ή οι περίοδοι που ακολουθούν τη θεματική πρόταση, την αναλύουν ή την επεξηγούν (αναπτύσσουν δηλαδή το θέμα της παραγράφου). Κατακλείδα: Είναι η τελευταία πρόταση ή περίοδος της παραγράφου και αποτελεί το συμπέρασμά της. Παράλληλα βοηθά στη μετάβαση σε μια άλλη παράγραφο, ώστε να πετυχαίνεται η συνοχή και η νοηματική αλληλουχία του κειμένου. Η κατακλείδα δεν είναι απαραίτητη σε μια παράγραφο, μπορεί δηλαδή και να παραλείπεται.
3. Η δομή της παραγράφου θυμίζει τη δομή της έκθεσης. Η θεματική πρόταση, οι λεπτομέρειες και η κατακλείδα αντιστοιχούν στον πρόλογο, το κυρίως μέρος και τον επίλογο της έκθεσης.
4. Οι συνδετικές λέξεις στο εσωτερικό των παραγράφων. Μέσα στην παράγραφο χρειάζεται να ενώσουμε δύο ιδέες, δύο προτάσεις ή περιόδους. Η ένωση μπορεί να γίνει με πολλούς τρόπους, ανάλογα με τη σχέση που έχουν μεταξύ τους οι ιδέες.
5. Όταν συνδέονται όμοια νοήματα (διαπιστώσεις, αιτίες, συνέπειες κ.λπ.): Επίσης… Επιπλέον… Το σημαντικότερο απ’ όλα… Ακόμα… Όχι μόνο… αλλά και… Πρώτα… ύστερα… τέλος… Εκείνο που έχει ιδιαίτερη σημασία… Αξίζει να σημειωθεί ιδιαίτερα… Εκτός από αυτό… Ας σημειωθεί ακόμα ότι… Στις θετικές τέλος επιπτώσεις… Ένα άλλο εξίσου δυσάρεστο επακόλουθο… κ.λπ. Για διαφορετικά ή αντίθετα νοήματα: Αντίθετα… Αλλά… Όμως… Αντίστροφα… Απεναντίας… Ωστόσο… Παρόλα αυτά… Από την άλλη μεριά… Στο άλλο άκρο βρίσκεται… κ.λπ.
6. Όταν πρόκειται να συνδεθεί η αιτία με το αποτέλεσμα και αντίστροφα: Αυτό έχει ως αποτέλεσμα… αυτό δε θα γινόταν αν… Επομένως… Προϋπόθεση όλων αυτών είναι… Αυτό οφείλεται σε… Έτσι, λοιπόν… Από τα παραπάνω βγαίνει το συμπέρασμα… Για τους παραπάνω λόγους… κ.λπ.

 Όταν έχουμε σύγκριση: Όσο… (ρήμα), τόσο… (ρήμα) Όπως…, έτσι και… κ.λπ.

Επεξήγηση/Παράδειγμα: Πράγμα που σημαίνει ότι… Δηλαδή…/ Για παράδειγμα… όπως… κ.λπ. Εναλλακτική λύση: Είτε… Είτε… Ή… ή… κ.λπ. Ταξινόμηση/ διαίρεση Αφενός… αφετέρου… Από τη μια… από την άλλη… κ.λπ.

Συμπέρασμα: Λοιπόν… Επομένως… Ώστε… Άρα… Συμπερασματικά… Με αποτέλεσμα… Ανακεφαλαιώνοντας… Συνοψίζοντας… κ.λπ.

Η σύνδεση των προτάσεων των προτάσεων μέσα σε μια παράγραφο μπορεί να γίνει και με άλλους τρόπους εκτός από τις συνδετικές λέξεις όπως:

 α. Με την επανάληψη μιας λέξης που προηγήθηκε. Π.χ. Ο υπολογιστής σε καμιά περίπτωση δεν μπορεί να αντικαταστήσει τον δάσκαλο και τα βιβλία. Ο δάσκαλος παίζει και πρέπει να παίζει κεντρικό ρόλο.

β. Με την παράλειψη μιας λέξης που ήδη αναφέρθηκε. Π.χ. Ο ρόλος του βιβλίου είναι σημαντικός. Αποτελεί (εννοείται εδώ η λέξη βιβλίο) τη βάση όπου μπορεί να ανατρέξει ο μαθητής ανά πάσα στιγμή.

γ. Με την αντικατάσταση μιας λέξης με αντωνυμία, επίρρημα ή άλλη συνώνυμη λέξη. Π.χ. Στο μουσείο υπήρχαν πολλά αγγεία της κλασικής περιόδου. Αυτά (αντί της λέξης αγγεία χρησιμοποιείται η αντωνυμία «αυτά») απεικόνιζαν…

 Προσοχή!!! Η μια παράγραφος πρέπει να ξεχωρίζει από την άλλη, γι’ αυτό αφήνουμε περιθώριο στην αρχή κάθε παραγράφου. Οι παράγραφοι που αποτελούν ένα κείμενο συνδέονται νοηματικά μεταξύ τους. Η νοηματική αλληλουχία των παραγράφων επιτυγχάνεται με τις συνδετικές λέξεις ή φράσεις ή με τους άλλους τρόπους που χρησιμοποιούνται για τη σύνδεση των λεπτομερειών μέσα στην παράγραφο.

 Άσκηση: Να υπογραμμίσετε τη θεματική πρόταση, τις λεπτομέρειες και την κατακλείδα στην παρακάτω παράγραφο και να δώσετε έναν πλαγιότιτλο.

Τα δημοτικά τραγούδια έχουν τη ρίζα τους στα αρχαία λαϊκά τραγούδια. Πολλά δε διαφέρουν από εκείνα παρά μόνο στη γλώσσα. Π.χ. το αρχαίο λαϊκό τραγούδι που αναφέρεται σε ένα έθιμο, τα χελιδονίσματα, τα χελιδονίσματα, και άρχιζε με το στίχο «ήλθε ήλθε χελιδών» έχει επιζήσει στις μέρες μας με τα ίδια λόγια: «ήρθεν ήρθε χελιδόνα». Έτσι χιλιάδες χρόνια η λαϊκή ποίηση όπως και όλος ο λαϊκός πολιτισμός (παροιμίες, έθιμα, μύθοι, παραμύθια κ.λπ.) εκφράζουν με τον ίδιο τρόπο τη λαϊκή ψυχή.

Ανάλογα με το κριτήριο οι προτάσεις χωρίζονται στις παρακάτω κατηγορίες:

 Μια πρόταση μπορούμε να τη χαρακτηρίσουμε με πολλαπλά κριτήρια, π.χ.

ΚΕΙΜΕΝΟ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ

Οι πρώτες μέρες σε ένα νέο σχολείο

Κείμενο

Α. Όταν πρωτοήρθα στο γυμνάσιο ένιωθα πάρα πολύ ωραία. Ήξερα ότι θα είχα την ευκαιρία να κάνω μια καινούρια αρχή. Αυτή τη φορά όμως θα μπορούσα να κάνω παρέα και με μεγαλύτερα, πιο ώριμα παιδιά.  Ακόμα και εγώ ο ίδιος ένιωθα πιο ώριμος. Ήμουν σίγουρος ότι μαζί με εμένα θα είχαν αλλάξει και οι συμμαθητές μου! Όμως…να μην υπερβάλουμε κιόλας!

Β. Με περίμενε μια τεράστια γκάμα εμπειριών που δε θα μπορούσα με τίποτα να φανταστώ. Τις πρώτες μέρες σχολείου ήθελα απλά να γνωρίσω τους δασκάλους, να θυμηθώ τους συμμαθητές μου και να μάθω τους κανόνες του γυμνασίου. Οι συμμαθητές μου δεν ήταν όπως είχα προβλέψει. Μερικοί είχαν αλλάξει, προς το καλύτερο ή το χειρότερο, ενώ δεν το περίμενα, και το αντίθετο. Οι κανόνες ήταν αμέτρητοι και αυστηροί. «Κάνε τις ασκήσεις σου!», «θα γράφεις τις εκφωνήσεις των ασκήσεων στο τετράδιό σου», «θα γράφεις με στυλό!», «Δεν θα σηκώνεται κανένας κατά τη διάρκεια του μαθήματος!». Θα μπορούσα να αναπνεύσω για τα επόμενα τρία χρόνια;

Γ. Οι καθηγητές ήταν πιο επιβλητικοί από τις δασκάλες του δημοτικού. Δεν ήταν πια τυχαίοι, αλλά άνθρωποι με σπουδές και γνώσεις μεγάλου επιπέδου. Ήταν άλλη κατηγορία. Πραγματικοί καθηγητές, με όλη τη βαρύτητα της λέξης. Και αυτό μου το περνούσαν κυρίως κάνοντάς με να δω πόση τρέλα και μανία είχαν με το αντικείμενό τους αλλά και με την επιθυμία τους να το διδάξουν και να μεταφέρουν τις γνώσεις τους στα παιδιά ως σύνολο αλλά και στον καθένα ξεχωριστά.

Δ. Τα μαθήματα στην αρχή τα λάτρευα και όντως ήταν πολύ ωραία. Αλλά μετά πέρασε κάποιος καιρός και παρότι ήταν υποφερτά, χρειαζόμουν οπωσδήποτε ένα μεγάλο διάλειμμα. Και με το μεγάλο εννοώ περισσότερο από δύο μέρες! Ο τελευταίος μήνας πριν τα Χριστούγεννα ήταν τραγικός. Όπως καταλαβαίνετε, τα Χριστούγεννα ήταν ευλογία. Δεν φανταζόμουν όμως καθόλου πως το διάστημα μετά θα ήταν πέντε φορές χειρότερο. Πέρασαν τρεις μήνες που δεν είχαμε ούτε τριήμερο! Και μετά ήρθαν οι εξετάσεις! Είχα όμως πρόγραμμα διαβάσματος και έτσι κατάφερα χωρίς πολύ κόπο να γράψω καλά και να βγάλω έναν άριστο βαθμό.

Ε. Μέσα στη χρονιά αντιμετώπισα πάρα πολλές δυσκολίες, κυρίως ψυχικές, που αν και με αποδυνάμωσαν, τώρα πιστεύω πως ήταν για καλό και στην τελική μάλλον με έχουν κάνει δυνατότερο. Για την ώρα δεν ανυπομονώ ιδιαίτερα για τη Δευτέρα Γυμνασίου. Φαντάζομαι το ίδιο πιστεύουν και οι συμμαθητές μου!

Από την ιστοσελίδα www.parentbook.gr (διασκευή)

Α.1. Ποια ήταν τα συναισθήματα του μαθητή που γράφει το κείμενο, όταν πρωτοήρθε στο Γυμνάσιο; Να καταγράψετε τρεις φράσεις του κειμένου που να δείχνουν τα συναισθήματά του.

Α.2. Να γράψετε τρία επίθετα (του κειμένου ή δικά σας) που να περιγράφουν και να χαρακτηρίζουν τους καθηγητές, σύμφωνα με το μαθητή του κειμένου.

B.1. Να χαρακτηρίσετε τις παρακάτω προτάσεις ως αποφαντικές, ερωτηματικές, προστακτικές ή επιφωνηματικές.

1. i) Όταν πρωτοήρθα στο Γυμνάσιο ένιωθα πάρα πολύ ωραία.
2. ii) Κάνε τις ασκήσεις σου!

iii) Όμως … να μην υπερβάλουμε κιόλας!

1. iv) Θα μπορούσα να αναπνεύσω για τα επόμενα τρία χρόνια;
2. v) Οι συμμαθητές μου δεν ήταν όπως είχα προβλέψει.
3. vi) Θα γράφεις τις εκφωνήσεις των ασκήσεων στο τετράδιό σου!

vii) Και με το μεγάλο εννοώ περισσότερο από δύο ημέρες!

viii) Φαντάζομαι το ίδιο πιστεύουν και οι συμμαθητές μου!

1. ix) Ήξερα ότι θα είχα την ευκαιρία να κάνω μια καινούρια αρχή.
2. x) Δεν θα σηκώνεται κανένας κατά τη διάρκεια του μαθήματος!

Β.2. Να μετατρέψετε τις παρακάτω απλές προτάσεις σε επαυξημένες.

Α) Οι κανόνες ήταν αυστηροί.

Β) Ο μήνας ήταν τραγικός.

Γ) Τα Χριστούγεννα ήταν ευλογία.

Δ) Ήρθαν οι εξετάσεις.

Ε) Εγώ ένιωθα ώριμος.

Β.3. Να μετατρέψετε τις παρακάτω προτάσεις από καταφατικές σε αρνητικές και το αντίστροφο.

Α) Αυτή τη φορά όμως θα μπορούσα να κάνω παρέα και με μεγαλύτερα, πιο ώριμα παιδιά.

Β) Δεν φανταζόμουν όμως καθόλου πως το διάστημα μετά θα ήταν πέντε φορές χειρότερο.

Γ) Για την ώρα δεν ανυπομονώ ιδιαίτερα για τη Δευτέρα Γυμνασίου.

Δ) Οι κανόνες ήταν αμέτρητοι και αυστηροί.

Ε) Δεν θα σηκώνεται κανένας κατά τη διάρκεια του μαθήματος!

Γ. Να γράψετε μια φράση για την κάθε λέξη του κειμένου σας. (Δεν μπορείτε να αλλάξετε το είδος, τον αριθμό, το γένος και την πτώση)

ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ

ΠΝΕΥΜΑΤΑ

Δασεία

Ἀλλὰ ποιό ἀπὸ τὰ δύο πνεύματα;

Δύο τινά: πρῶτον, οἱ πιὸ πολλὲς λέξεις παίρνουν ψιλή· δεύτερον, αὐτὲς ποὺ παίρνουν δασεία εἶναι μὲν ἀριθμητικὰ λιγότερες ἀλλὰ δὲν παύουν νὰ εἶναι πολὺ σημαντικὲς καὶ συχνὲς λέξεις τῆς ἑλληνικῆς γλώσσας.

Γιὰ παράδειγμα, δασύνονται:

• οἱ ἄτονες λέξεις ὁ, ἡ, οἱ, αἱ, ὡς·
• οἱ σύνδεσμοι καὶ ἀντωνυμίες ποὺ ἀρχίζουν ἀπὸ ὄμικρον: ὅπου, ὅπως, ὅποτε, ὅταν, ὅτι, ὅ,τι, ὅποιος, ὅσος, κ.λπ.·
• τὰ ἀριθμητικὰἕνας, ἕξι, ἑπτά, ἑκατό.

Καὶ ἕνας ἀπαραβίαστος (τουλάχιστον ὅσον ἀφορᾶ στὰ νέα ἑλληνικὰ) κανόνας: ὅλες οἱ λέξεις ποὺ ἀρχίζουν ἀπὸ ὕψιλον παίρνουν δασεία: ὕπνος, ὕλη, ὕμνος, ὕστερα, ὑγεία, κ.λπ.

Ἐὰν δὲν ξέρετε ἂν μιὰ λέξη δασύνεται, δοκιμάστε νὰ τῆς προσθέσετε κάποιο συνθετικὸ ποὺ νὰ τελειώνει μὲ π, τ ἢ κ. Ἂν αὐτὸ γίνει φ, θἢ χ ἀντίστοιχα, τότε ἡ λέξη δασύνεται. Ὀνομάζουμε μάλιστα τὰ σύμφωνα αὐτὰ «δασέα»· ἄλλωστε καὶ οἱ ξένοι ποὺ μεταγραμματίζουν τὰ ἑλληνικὰ ὡς: π→p τ→t κ→c προσθέτουν ἕνα h γιὰ τὰ ἀντίστοιχα δασέα σύμφωνα: φ→ph θ→th χ→ch.

Διαίρεση γραμμάτων

Τα γράμματα της ελληνικής γλώσσας χωρίζονται σε φωνήεντα και σύμφωνα

            Τα φωνήεντα είναι 7 και τα οποία είναι τα εξής: α, ε, η, ι, ο, υ, ω, λέγονται έτσι, επειδή από μόνα τους όταν εκφέρονται σχηματίζουν φωνή, δηλαδή συλλαβή.

            Τα σύμφωνα είναι 17 και τα οποία είναι τα εξής: β, γ, δ, ζ, θ, κ, λ, μ, ν, ξ, π, ρ, σ (ς), τ, φ, χ, ψ, λέγονται έτσι, επειδή από μόνα τους δεν σχηματίζουν συλλαβή και πρέπει να ενωθούν με φωνήεν ή δίφθογγο.

π.χ. λό – γος, βῆ - μα, ἀ - ε – τός κτλ.

Τα φωνήεντα της αρχαίας ελληνικής χωρίζονται σε δύο κατηγορίες:

  Βραχέα ή βραχύχρονα. Είναι τα: ε, ο.  Λέγονται έτσι γιατί είχαν βραχεία (σύντομη) προφορά, προφέρονταν σεβραχύ (σύντομο) χρόνο

 Μακρά ή μακρόχρονα. Είναι τα: η, ω. Λέγονται έτσι γιατί είχαν μακριά προφορά, προφέρονταν σεμακρύτερο, πιο μεγάλο χρόνο.

Δίχρονα. Όπως φαίνεται από τα παραπάνω, τα φωνήεντα: α, ι, υ προφέρονταν με δύο χρόνους, άλλοτε ως βραχύχρονα (α = α   ι = ι   υ = ου) κι άλλοτε ως μακρόχρονα, (α = αα   ι = ιι   υ = ουου) γι' αυτό και ονομάζονται δίχρονα.

Οι δίφθογγοι

κύριοι: αι, ει, οι, υι, αυ, ευ, ου, ηυ

καταχρηστικοί: ᾳ, ῃ, ῳ

Γενικά οι δίφθογγοι είναι μακρόχρονοι.

Eξαίρεση! Οι δίφθογγοι αι και οι όταν βρίσκονται στο τέλος της λέξης θεωρούνται ως βραχύχρονοι.

 Αλλά  Όταν οι δίφθογγοι αι και οι είναι καταλήξεις της ευκτικής ή βρίσκονται στο τέλος των επιρρημάτων και των επιφωνημάτων είναι και πάλι μακρόχρονοι.

 Τὰ Δίχρονα.

Τὸ α, ι, υ λέγονται δίχρονα φωνήεντα.

α. Τα δίχρονα α, ι, υ στὴν παραλήγουσα τῶν ουσιαστικών είναι βραχύχρονα. Εξαιρείται τὸ Κωνσταντίνος.

β. Τὰ δίχρονα α, ι, υ στὴν παραλήγουσα τῶν επιθέτων είναι βραχύχρονα.

γ. Τὸ (α) στὴ λήγουσα τῶν αρσενικών καὶ θηλυκών ονομάτων (ουσιαστικών καὶ τῶν επιθέτων) είναι μακρό.

δ. Τὸ (-α) στὴ λήγουσα τῶν ουδέτερων ονομάτων είναι βραχύχρονο.

ε. Τὸ (-α) στὴ λήγουσα τῶν ουδέτερων ονομάτων (ουσιαστικών καὶ επιθέτων) καὶ τῶν ουδετέρων αντωνυμιών είναι βραχύ.

στ. Τὸ (-α) στὴ λήγουσα τῶν επιρρημάτων εἶναι βραχύ.

ζ. Τὸ άτονο (-α) στὴ λήγουσα τῆς οριστικής τῶν ρημάτων είναι βραχύ.

η. Τὸ (-α) στὴ λήγουσα τῶν ρημάτων, ὅταν τονίζεται, εἶναι μακρόχρονο.

θ. Τὸ ἄτονο (-α) στὴ λήγουσα τῆς προσταχτικής τῶν ρημάτων είναι μακρό.

ι. Τὸ (α) στὴν παραλήγουσα τῶν ρημάτων είναι βραχύ. Εξαιρούνται καὶ ἔχουν τὸ (α) μακρὸ στὴν παραλήγουσα:

Οἱ καταλήξεις τοῦ ενικό: -ᾶμαι, -ᾶσαι, -ᾶται.

Οἱ καταλήξεις τοῦ πληθυντικοῦ: -ᾶμε, -ᾶτε, -ᾶνε.

ια. Τὸ (-ι) στὴ λήγουσα τῶν οὐδετέρων οὐσιαστικῶν εἶναι πάντοτε μακρό.

ιβ. Τὸ (-ι) καὶ τὸ (-υ) στὴν παραλήγουσα τῶν ρημάτων εἶναι βραχύ.

Βραχύχρονες, φύσει μακρόχρονες και θέσει μακρόχρονες συλλαβές

Μια συλλαβή, από το χρόνο του φωνήεντος που έχει λέγεται:

• βραχύχρονη: αν έχει βραχύχρονο φωνήεν, π.χ. κῆ-ποι
• φύσει μακρόχρονη: αν έχει μακρόχρονο φωνήεν, π.χ. θή-κη
• θέσει μακρόχρονη: αν έχει βραχύχρονο φωνήεν, αλλά ύστερα απ' αυτό ακολουθούν στην ίδια λέξη δύο ή περισσότερα σύμφωνα ή ένα διπλό (ζ, ξ, ψ), π.χ. , θερ-μός

Σημείωση: Οι θέσει μακρόχρονες συλλαβές στον   τονισμό λογαριάζονται ως βραχύχρονες.

Οι μακρόχρονες συλλαβές σημειώνονται με μια παύλα (ή ευθεία γραμμή) –

Οι βραχύχρονες συλλαβές σημειώνονται με μια καμπύλη γραμμή (ή ποτηράκι)

˘

Τόνοι

1        Τόνο, ονομάζουμε την εντονότερη προφορά μιας συλλαβής σε μια λέξη ή αλλιώς το σημείο που μπαίνει στη συλλαβή που προφέρεται εντονότερα από τις άλλες.

Οι τόνοι είναι 3: η οξεια (΄), η βαρεία(`)και η περισπωμένη (῀)

2        Ανάλογα με τη θέση του τόνου ονομάζονται:

Α) οξύτονες, όταν έχουν οξεία στη λήγουσα, π.χ.,  ὁ ποιητής.

Β) παροξύτονες, όταν έχουν οξεία στην παραλήγουσα, π.χ.,  ὁ ῥήτωρ.

Γ) προπαροξύτονες, όταν έχουν οξεία στην προπαραλήγουσα, π.χ., ἐφάγομεν.

Δ) περισπώμενες, όταν έχουν περισπωμένη στη λήγουσα, π.χ., ποιῶ.

Ε) προπερισπώμενες, όταν έχουν περισπωμένη στην παραλήγουσα, π.χ., δῶρον.

Στ) βαρύτονες, όταν δεν τονίζονται στη λήγουσα, π.χ., ἔπαινος, κωλύω.

Σε κάθε λέξη που έχει περισσότερες από μία συλλαβές, η τελευταία λέγεται λήγουσα, η προτελευταίας παραλήγουσα και η αντιπροτελευταία προπαραλήγουσα. Η πρώτη συλλαβή της λέξης λέγεται αρκτική ή αρχική.

Οι κυριότεροι κανόνες τονισμού

Α) κάθε βραχεία συλλαβή, όταν τονίζεται, παίρνει πάντοτε οξεία,

π.χ., λόγος, καλός, λέξις, ὁδός, στίχος

Β)όταν τονίζεται η προπαραλήγουσα, παίρνει πάντοτε οξεία,

π.χ., ἂνθρωπος, πείθομαι, ἂτονος,

Γ) η μακρά παραλήγουσα, όταν τονίζεται, παίρνει οξεία, εάν η λήγουσα είναι μακρά,

π.χ., χώρα, κώμη, ῥήτωρ

Πιο απλά:   μακρά        ^προ         μακρά = οξεία  

Δ) η μακρά παραλήγουσα, όταν τονίζεται,  παίρνει περισπωμένη, εάν η λήγουσα είναι βραχεία,

Πιο απλά, μακρό   ^προ     βραχύ = περισπάται

Π.χ., κῆπος, δῶρον, χῶρος, σῶμα

με κόκκινο μακρά συλλαβή

με μαύρο βραχεία συλλαβή

Ε) καμία λέξη δεν τονίζεται πιο πάνω από την προπαραλήγουσα (νόμος της τρισυλλαβίας),

Π.χ., κίνδυνοσν, επικίνδυνος, γράφομεν, ἐγράφομεν

Στ) η γενική και η δοτική, όταν τονίζονται στη λήγουσα περισπώνται και στους δυο αριθμούς,

π.χ., ὁ ποιητής - τοῦ ποιητοῦ/ τῷ ποιητῇ - τῶν ποιητῶν/τοῖς ποιηταῖς.

Ζ)  Τα προπαροξύτονα, αρσενικά και θηλυκά ουσιαστικά, κατεβάζουν τον τόνο στην παραλήγουσα στη γενική και δοτική του ενικού και στη γενική, δοτική και αιτιατική του πληθυντικού, όταν η λήγουσα είναι μακρόχρονη,   
π.χ., ὁ πόλεμος - τοῦ πολέμου - τῷ πολέμῳ - τῶν πολέμων - τοῖς πολέμοις – τούς πολέμους.

Διαίρεση των Συμφώνων

Λέγονται:

Ουρανικά (κ,γ,χ), γιατί προφέρονται με τον ουρανίσκο. Η γλώσσα ακουμπά στον ουρανίσκο.

 Χειλικά (π,β,φ), γιατί προφέρονται με τα χείλη.  Τα χείλη ενώνονται κατά την προφορά.

Οδοντικά (τ,δ,θ), γιατί προφέρονται με τα δόντια. Η γλώσσα ακουμπά τη δόντια.

Λέγονται:

Ψιλά (κ,π,τ),επειδή προφέρονται με λεπτό ήχο.

Δασέα (χ, φ, θ,),επειδή προφέρονται με παχύ ήχο.

Μέσα (γ, β, δ),επειδή προφέρονται με μέσο ήχο, ούτε λεπτό, ούτε παχύ.

Λέγονται:

Υγρά (λ,ρ), γιατί όταν προφέρονται, με τη βοήθεια της γλώσσα, παράγουν κάποια υγρότητα.

Ένρινα (μ,ν), γιατί όταν προφέρονται η πνοή μας περνάει μέσα από τη μύτη (ρινική κοιλότητα).

Συριστικό σ(ς), γιατί κατά την προφορά του ακούγεται ήχος σαν σφύριγμα.

Προσοχή !!!

Το γ είναι ένρινο μπροστά από τα ουρανικά (κ, χ, γ) και πριν το ξ

π.χ. ἂγκυρα, ἂγγελος, ἔλεγχος,  σάλπιγξ

Το σ όταν βρίσκεται πριν από τα μέσα (β, γ, δ), τα ένρινα (μ,ν) και τα υγρά (λ.ρ) προφέρεται σαν /ζ/

Π.χ. εἰσβολή, προσδοκῶ, δυσμενής, δύσνους, πρόσληψις, εἰσροή.

Δίφθογγοι

Δίφθογγος λέγεται η μονοσύλλαβη προφορά δυο φωνηέντων.

π.χ. αι = ε, αυ = αβ ή αφ

Οι δίφθογγοι της αρχαίας ελληνικής είναι έντεκα (11):

α) οκτώ (8) κύριες: αι, ει, οι, υι, αυ, ευ, ηυ, ου.

β) τρεις (3) καταχρηστικές: ᾳ, ῃ, ῳ.

Όλοι οι δίφθογγοι είναι μακρόχρονοι, γίνονται όμως και βραχύχρονοι μόνο το αι και το οι, όταν βρίσκονται στο τέλος κλιτής λέξεις (χωρίς ληκτικό σύμφωνο).

Π.χ.  μοῦσαι, οἶκοι, αντίθετα μούσαις, οἲκοις.

• Η δίφθογγος υι τη βρίσουμε μόνα μπροστά από φωνήεν, πχ. υἱός, μυῖα.

ΕΦΑΡΜΟΓΗ

Να χαρακτηρίσετε τις μακρόχρονες (-) και βραχύχρονες (˘) συλλαβές των παρακάτω λέξεων:

Τρο-φός, δί-και-ον, πει-ρῶ-νται, πό-λεις, ἔ-μπο-ρος, κά-πη-λος, τέ-χνην, πλεῖ-στοι, γο-νεῖς, παῖ-δες, ἥ-βη, εὑ-ρί-σκω.

1. Να τονίσετε τις λέξεις και να δικαιολογήσετε τον τονισμό:

 Πολεως, λεξις, καλον, λογος, ανθρωπος, παιδαγωγος, νησου, ουρανος, αυτοχθων, δωρον, ελεγον, στρατηγος, μητηρ, πεμπω, νησον, ιππος, εφιππος, εφαμιλλος, ολος, ολοκαυτωμα

2. Ασκήσεις.

Τονίστε τις επόμενες λέξεις εφαρμόζοντας τους παραπάνω κανόνες.

Στις παρακάτω λέξεις βάζω τον κατάλληλο τόνο, το κατάλληλο πνεύμα και δικαιολογώ την επιλογή μου.,

Το άρθρο

 Άρθρο λέγεται η μονοσύλλαβη κλιτή λέξη που χρησιμοποιείται μπροστά από τα πτωτικά, για να δηλώσει το γραμματικό τους γένος.

Τα άρθρα κλίνονται ως εξής:

Β κλίση ουσιαστικών

Η δεύτερη κλίση περιλαμβάνει ονόματα:

• αρσενικά και θηλυκά σε: -ος
• ουδέτερα σε: -ον
• συνηρημένα σε: -ους
• αττικόκλιτα αρσενικά και θηλυκά σε: -ως, ουδέτερα σε: -ων  

Παρατηρήσεις:

• Τα αρσενικά και τα θηλυκά της β' κλίσης έχουν τις ίδιες καταλήξεις στον ενικό και στον πληθυντικό.
• Τα ουδέτερα σχηματίζουν στον ενικό και στον πληθυντικό τρεις πτώσεις όμοιες: την ονομαστική, την αιτιατική και την κλητική.

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ

1. Η κατάληξη -ατων ουδετέρων είναι βραχύχρονη.
2. Τα οξύτονα (αυτά που τονίζονται στη λήγουσα) και τα παροξύτονα (αυτά που τονίζονται στην παραλήγουσα) διατηρούν τον τόνο τους σε όλες τις πτώσεις στην ίδια συλλαβή 
3. Τα προπαροξύτονα (αυτά που τονίζονται στην προπαραλήγουσα) στη γενική και δοτική του ενικού και πληθυντικού κατεβάζουν τον τόνο στην παραλήγουσα

ΕΦΑΡΜΟΓΗ

1. Με βάση τον πίνακα αυτόν να συμπληρωθούν οι κενές πτώσεις στα παρακάτω παραδείγματα:

2. Να συμπληρώσετε τα κενά με τον κατάλληλο τύπο του ουσιαστικού της παρένθεσης:

α. Καθορῶμεν πολλοὺς ………………… (ἄνθρωπος).

β. Μακάριοι οἱ ………………. (πτωχός) τῷ πνεύματι.

γ. Ἡμεῖς φυλάττομεν τοὺς ……………..(ὄρκος) τῶν …………………(θεός).

δ. Ὁ Θεὸς αὐξάνει τοὺς ……………..(καρπός) τῶν …………..(δένδρον).

3. Να σημειώσετε δίπλα σε κάθε αριθμό της πρώτης στήλης το γράμ-μα που του αντιστοιχεί από τη δεύτερη στήλη:

             Α΄                                             Β΄

1. τοὺς ἱατρούς                   α. αιτιατική ενικού
2. τῇ ψήφῳ                          β. γενική πληθυντικού
3. τῶν ὁδῶν                        γ. αιτιατική πληθυντικού
4. τοῖς ποτηρίοις                δ. δοτική ενικού
5. τὸν οἶνον                              ε. δοτική πληθυντικού
6. Να κλίνετε στις πλάγιες πτώσεις ενικού και πληθυντικού τα ουσιαστικά:

• ὁ ὕμνος
• ὁ μόλυβδος

• ἡ κάμηλος
• ἡ ψῆφος
• τὸ ἄστρον
• τὸ λῖκνον