Ανάλυση Θεμιστοκλέους

Οδύσσεια

 

Γενικά για τον Όμηρο

 

Αοιδοί και ραψωδοί

Ο Όμηρος και το έργο του αποτελούν την απαρχή της ελληνικής και ευρωπαϊκής λογοτεχνίας. Το έργο του τοποθετείται στα μέσα του 8^ου αιώνα, ενώ τα έργα του εξυμνούν τους θρύλους του Τρωικού πολέμου, που τοποθετείται στα μυκηναϊκά χρόνια.

Η ποίηση του όμως δεν εμφανίστηκε από το πουθενά. Η έρευνα έδειξε ότι η επική παράδοση έχει προϊστορία αιώνων και μάλλον ανάγεται στην όψιμη μυκηναϊκή περίοδο (1600-1100 πχ.)Είναι βέβαιο ότι στα κέντρα του μυκηναϊκού πολιτισμού (Μυκήνες, Τίρυνθα, Πύλο, Αθήνα, Θήβα, Ορχομενός, Ιωλκός) η διασκέδαση περιελάμβανε και τραγούδια. Οι τραγουδιστές αυτοί έψαλλαν θρυλικές ιστορίες ηρώων (δηλαδή πραγματικές ιστορίες, αναμεμειγμένες με μυθικά στοιχεία).Μετά την καταστροφή των μυκηναϊκών ανακτόρων, οι Έλληνες που έφυγαν για τη Μ.Ασία και τα νησιά του Αιγαίου, έφεραν μαζί τους τις αναμνήσεις των προγόνων τους και τους θρύλους των ηρώων τους.

Οι α ο ι δ ο ί επεξεργάστηκαν ποιητικά όλο αυτό το υλικό, το διασκεύασαν, το πλούτισαν, ενσωματώνοντας νέα στοιχεία και έγιναν πρόσωπα τιμημένα και σεβαστά από το λαό. Απομνημόνευαν όλα αυτά τα τεράστια τραγούδια με τη χρήση πολλών τυπικών στοιχείων όπως :

Þ    Τυπικά επίθετα      σταθερά επίθετα που χρησιμοποιούσαν οι αοιδοί για να χαρακτηρίσουν ένα συγκεκριμένο πρόσωπο, πχ. πολυμήχανος Οδυσσέας. Τα επίθετα σιγά –σιγά έχαναν την σημασία τους και γίνονταν συνώνυμα με τον ήρωα, και βοηθούσαν τον ποιητή τόσο στο να θυμάται το κείμενο, όσο και στο να κρατάει το ρυθμό(μέτρο).

Þ    Τυπικές σκηνές        σκηνές με το ίδιο θέμα ,που επαναλαμβάνονται πολλές φορές μέσα στο έργο πχ. η σκηνή της θυσίας, η σκηνή της φιλοξενίας.

Þ    Επαναλήψεις λέξεων, φράσεων ή και στίχων.

 

Οι ρ α ψ ω δ ο ί που διαδέχτηκαν τους αοιδούς αποτελούν την μετάβαση από το προφορικά διατυπωμένο ηρωικό άσμα στη γραπτά σχεδιασμένη ποίηση. Οι ραψωδοί δεν τραγουδούσαν, αλλά απήγγελναν τα παλιότερα έπη ακουμπώντας ένα ραβδί-σύμβολο εξουσίας. Βέβαια και από την δικιά τους απαγγελία δεν έλειπε ο ρυθμός. Οι ραψωδοί απήγγελναν παλιότερα έπη και σπάνια έφτιαχναν δικά τους.

Ένας τέτοιος ραψωδός πρέπει να ήταν και ο Όμηρος .

 

Οδύσσεια

Αφηγείται σε 12.110 στίχους το νόστο (=επιστροφή στην πατρίδα) του Οδυσσέα. Ο ποιητής, μετά από μια επίκληση στη μούσα Καλλιόπη για να του δώσει την έμπνευση, αρχίζει την αφήγηση του    i n   m e d i a    r e s, από το συνέδριο των θεών για την τύχη του Οδυσσέα, αφού έχουν περάσει ήδη 7 χρόνια που ο ήρωας μένει με τη θεά Καλυψώ. 

 

Ιn media res : όταν η αφήγηση δεν είναι γραμμική, δηλαδή δεν τα γεγονότα δεν παρουσιάζονται με τη σειρά, αλλά από ένα σημαντικό γεγονός, και σιγά-σιγά, με προλήψεις και αναλήψεις, παρουσιάζεται όλη η ιστορία!

 

Τα γεγονότα της Οδύσσειας διαρκούν περίπου δέκα χρόνια, ο Όμηρος όμως τα αναδιαρθρώνει σε 41 μέρες.

 

 

 

Η Οδύσσεια χωρίζεται στα εξής επιμέρους μέρη :

1. Τηλεμάχεια (ραψωδίες α-δ): Ραψωδίες αφιερωμένες στον Τηλέμαχο, τον γιο του Οδυσσέα και στις προσπάθειές του να διασφαλίσει την περιουσία του πατέρα του από τους μνηστήρες, αλλά και να βρει την αλήθεια για την τύχη του Οδυσσέα.
2. Φαιακίδα (ραψωδίες ε-θ): Ραψωδίες που περιγράφουν το ναυάγιο του Οδυσσέα στο νησί των Φαιάκων και την φιλοξενία του εκεί.
3. Μεγάλοι Απόλογοι (ι-μ)Μεγάλοι απόλογοι : Ραψωδίες όπου ο Οδυσσέας περιγράφει με αναδρομές στο παρελθόν, τα γεγονότα που είχαν συμβεί π ρ ι ν  να φτάσει στην Ωφυγία, πριν δηλαδή την αρχή του έργου.
4. Μνηστηροφονία (ν-ψ): Η επιστροφή του Οδυσσέα στην Ιθάκη και ο φόνος των μνηστήρων.
5. Επίλογος (ραψωδία ω): Γίνεται η αναγνώριση του Οδυσσέα από τον πατέρα του, και υπενθυμίζεται η τύχη των νεκρών μνηστήρων. Με την παρέμβαση της θεάς Αθηνάς αποκαθίσταται η πολιτική τάξη στην Ιθάκη.

 

Είναι φανερό λοιπόν πως ο Όμηρος, μέσα στο έργο του «ενώνει» πολλά επιμέρους θέματα γύρω από τον νόστο του Οδυσσέα : τις παραμυθικές περιπέτειες των ναυτικών στην θάλασσα, την προσπάθεια του νεαρού πρίγκιπα Τηλέμαχου να διατηρήσει την βασιλική εξουσία, τον κόσμο των θεών και τους νόμους που τον ορίζουν κ.α.

 

 

Τεχνική  του Ομήρου

Ο Όμηρος, προκειμένου να δέσει τα διάφορα θέματα μεταξύ τους και να περιγράψει τα γεγονότα, χρησιμοποιεί μια σειρά από τεχνικές:

Þ    Προικονομία : Όταν δηλαδή προετοιμάζονται οι σκηνές που θα ακολουθήσουν και προειδοποιείται ο ακροατής γι’ αυτά που θα γίνουν.

Þ    Αναδρομικές αφηγήσεις: Όταν ο αφηγητής μιλά για γεγονότα που είχαν γίνει πριν από την αρχή του έργου. Αναδρομική αφήγηση έχουμε πχ. όταν ο Οδυσσέας μας μιλά για τις περιπέτειες του στην θάλασσα, που είχαν γίνει πριν την αρχή του έργου.

Þ    Εγκιβωτισμένες αφηγήσεις : Ιστορίες μέσα στην ιστορία. Όταν μέσα στο έργο παρεμβάλλονται άλλες, μικρές αφηγήσεις, που δεν έχουν σχέση με το κύριο έργο. Τέτοιες αφηγήσεις είναι πχ. οι αφηγήσεις του Μενελάου και της Ελένης για τον νόστο τους.

Þ    Επιβράδυνση: Όταν ο ποιητής παρεμβάλλει κάποια αφήγηση, για να αποσπάσει την προσοχή του ακροατή από το κύριο θέμα και για να αυξήσει την αγωνία του για την έκβαση των πραγμάτων.

Þ    Παρομοίωση : όταν συγκρίνεται ή παραβάλλεται ένα πράγμα ή πρόσωπο με ένα άλλο. Ο Όμηρος χρησιμοποιεί το εκφραστικό μέσο της παρομοίωσης μ’ ένα ξεχωριστό τρόπο, δημιουργώντας μια δικιά του, μοναδική τεχνική.

Þ    Ειρωνεία: όταν οι ήρωες δεν γνωρίζουν την αλήθεια, που γνωρίζουν οι ακροατές/αναγνώστες. Δραματική ειρωνεία, έχουμε, πχ. όταν στον διάλογο Τηλέμαχου-Μέντη, όπου ο Τηλέμαχος δεν ξέρει ποιος είναι ο Μέντης, ενώ οι ακροατές γνωρίζουν.

 

Ο πολιτισμός των επών

Ο πολιτισμός που περιγράφουν τα ομηρικά έπη είναι ο μυκηναϊκός (12^ος αιώνας),όπου εξελίσσεται άλλωστε και η ιστορία τους. Όμως, ο Όμηρος προβάλλει στα έπη και τη δικιά του εποχή, όπως για παράδειγμα μέσα από την Τηλεμάχεια βλέπουμε την αμφισβήτηση του θεσμού της βασιλείας την εποχή του Ομήρου (8^ος αιώνας). Επίσης, ο Όμηρος, αγνοώντας κάποια στοιχεία για τον μυκηναϊκό κόσμο κάνει κάποιους α ν α χ ρ ο ν ι σ μ ο ύ ς, όπως η αναφορά στο σίδηρο και την καύση των νεκρών.

 

Οι θεοί στα έπη

Οι θεοί στα ομηρικά έπη εμφανίζονται όχι σαν τέλειες, ηθικές οντότητες, αλλά περισσότερο σαν ανθρώπινα όντα με αδυναμίες και πάθη ,που κατέχουν υπερφυσικές δυνάμεις και είναι αθάνατοι. Οι θεοί έχουν συμπάθειες και αντιπάθειες, μισούν και αγαπούν οργίζονται και γελούν. Η αντίληψη αυτή του Ομήρου για τους θεούς ονομάζεται α ν θ ρ ω π ο μ ο ρ φ ι σ μ ό ς.

 

 

 

 

Ραψωδία α (1-25)

Ο ποιητής καλεί την μούσα να διηγηθεί τις περιπέτειες του Οδυσσέα, που για χρόνια παραδέρνει στα πέλαγα, μετά την άλωση της Τροίας, προσπαθώντας να γυρίσει αυτός και οι σύντροφοι του  στην πατρίδα. Οι σύντροφοι του ,αφού έφαγαν τα βόδια του Ήλιου έχουν πια χαθεί και ο Οδυσσέας βρίσκεται «κρατούμενος» της Θεάς Καλυψώς. Ωστόσο οι θεοί αποφασίζουν κάποτε την επιστροφή του στην πατρίδα. Κι εκεί όμως τον περιμένουν νέοι αγώνες. Κι ενώ όλοι οι θεοί είναι με το μέρος του, ο θυμωμένος Ποσειδώνας βάζει εμπόδια στην επιστροφή του.

 

Η επίκληση στη μούσα

Την επίκληση στη μούσα τη συναντάμε γενικά στα προοίμια των επικών ποιημάτων. Όμως δεν πρόκειται για μια απλή τυπική υποχρέωση, αλλά υπαγορεύεται από την πίστη των ανθρώπων της εποχής εκείνης πως το έργο του ποιητή – αοιδού είναι θεόπνευστο.

 

Δομή

Οι πρώτοι 25 στίχοι της Οδύσσειας αποτελούν το π ρ ο ο ί μ ι ο του έργου. Συγκεκριμένα, το προοίμιο χωρίζεται σε δύο επιμέρους μέρη :

Þ    Το κυρίως προοίμιο (στ. 1-13) όπου μιλά ο ίδιος ο ποιητής.

Αυτό με τη σειρά του χωρίζεται στα : επίκληση στη μούσα (στ.1) διήγηση (το θέμα του έπους στ. 1-11) παράκληση (ο ποιητής ζητά από την μούσα να αρχίσει απ’ όπου θέλει στ. 12-13)

Þ    Το προοίμιο της Μούσας  (στ. 14-25) όπου αρχίζει ο λόγος της Μούσας.

 

Οδυσσέας

Στο προοίμιο ο Οδυσσέας μας παρουσιάζει για πρώτη φορά τα χαρακτηριστικά του ήρωα , που θα τον συνοδεύουν σε όλο το έπος . Έτσι είναι :

Þ    Πολύτροπος

Þ    Πολύπειρος

Þ    Πολύπαθος

Þ    Καλός αρχηγός

Þ    Θείος

 

 

 

Ο ρόλος του προοιμίου

Με το προοίμιο :

Þ    ο ποιητής κάνει επίκληση στην μούσα για να του φέρει την έμπνευση.

Þ    Δηλώνεται το θέμα του έπους : οι προσπάθειες του Οδυσσέα να γυρίσει στην πατρίδα του.

Þ    Εμφανίζεται ο κεντρικός ήρωας ,ο Οδυσσέας και σκιαγραφείται ο χαρακτήρας του.

Þ    Δίνεται η βασική αρχή που διέπει όλο το έργο, ότι οι άνθρωποι είναι υπεύθυνοι για τις πράξεις τους και για τη μοίρα τους.

 

 

 

Στοιχεία τεχνικής

Þ    Το α’ προοίμιο αρχίζει και τελειώνει με την επίκληση της Μούσας και έτσι έχουμε το σχήμα του κύκλου.

Þ    Στην αρχή του έργου ο ποιητής δεν αναφέρει το όνομα του ήρωα ,αλλά τον φωτογραφίζει μέσα από τα επίθετα που χρησιμοποιεί γι’ αυτόν, ίσως για να κεντρίσει το ενδιαφέρον των ακροατών/αναγνωστών.

Þ    Χαρακτηριστικό στοιχείο της τεχνικής της Οδύσσειας είναι ότι τα γεγονότα δεν παρουσιάζονται με τη σειρά, αλλά η αφήγηση ξεκινά από την μέση, από το πιο κρίσιμο σημείο. Αυτή η τεχνική ονομάζεται in media res.

Þ     Στους στίχους 20-22 προικονομείται η επιστροφή του Οδυσσέα στην Ιθάκη και η μνηστηροφονία.

Þ    Κυρίαρχο στοιχείο του προοιμίου είναι οι αντιθέσεις : πολύτροπος Οδυσσέας/ νήπιοι σύντροφοι, σωτηρία του Οδυσσέα/αφανισμός συντρόφων, επιστροφή ηρώων του Τρωικού πολέμου/ ο Οδυσσέας παραδέρνει στο πέλαγος, συμπάθεια θεών για ήρωα/θυμός Ποσειδώνα.

 

Ραψωδία α (26-108)

Ενώ ο Ποσειδώνας βρίσκεται στους Αιθίοπες, στον Όλυμπο γίνεται η πρώτη συνέλευση των θεών. Πρώτος παίρνει το λόγο ο Δίας, ο οποίος εκφράζει το παράπονο του για τους ανθρώπους που θεωρούν τους θεούς αίτιους για τα παθήματά τους, αναφέροντας και το παράδειγμα του Αίγισθου για να υποστηρίξει την θέση του. Η Αθηνά τότε βρίσκει την ευκαιρία να μιλήσει για τον Οδυσσέα, που, αν και ευσεβής, βασανίζεται και δεν μπορεί να γυρίσει στην πατρίδα του γιατί τον κρατά η Καλυψώ στο νησί της με το ζόρι. Ο Δίας δηλώνει την συμπόνια του για τον ήρωα και αποκαλύπτει την αιτία για τις συμφορές του : την οργή του Θεού Ποσειδώνα επειδή ο ήρωας τύφλωσε τον γιό του, Πολύφημο. Ωστόσο, αποφασίζει τον νόστο του ήρωα. Η Αθηνά τότε προτείνει δύο ενέργειες : πρώτον να σταλεί ο Ερμής στο νησί την Καλυψώς για να της αναγγείλει την απόφαση των θεών και δεύτερον η ίδια να μεταβεί στην Ιθάκη για να ενθαρρύνει τον γιο του ήρωα Τηλέμαχο να ταξιδέψει στην Πύλο για να μάθει πληροφορίες για τον πατέρα του.

 

Ο ανθρωπομορφισμός των θεών

Με τον όρο α ν θ ρ ω π ο μ ο ρ φ ι σ μ ό εννοούμε πως στο έργο οι θεοί εμφανίζονται με ανθρώπινη μορφή, και τους αποδίδονται ανθρώπινα χαρακτηριστικά και συναισθήματα, πάθη και αδυναμίες. Η κοινωνία των θεών είναι επίσης μια αναπαράσταση της ανθρώπινης : Ο Δίας είναι ο βασιλιάς των θεών, ακολουθούν οι άλλοι Ολύμπιοι θεοί(αντιστοιχούν στους ευγενείς) ενώ υπάρχουν και κατώτερες θεότητες, όπως η Καλυψώ, που πρέπει να υπακούουν στις αποφάσεις των υπολοίπων (αντιστοιχούν στο λαό). Συγχρόνως, οι Ολύμπιοι θεοί αποτελούν μια μεγάλη οικογένεια που ζουν όλοι μαζί στον Όλυμπο, με πατριαρχική δομή, όπως και η  ανθρώπινη οικογένεια όπου όλοι υπακούν στον πατέρα-αφέντη.

 

΄

 

Σχέσεις θεών-ανθρώπων

Þ    Οι άνθρωποι προσφέρουν θυσίες στους θεούς για να εξασφαλίσουν την εύνοιά τους, είτε για να τους ευχαριστήσουν για κάτι . Η θυσία αποτελούσε τη βασική θρησκευτική τελετουργία στην ομηρική εποχή.

Þ    Στ. 44-48 : Οι θεοί συχνά δείχνουν ενδιαφέρον για τους ανθρώπους και τους προειδοποιούν για τις συνέπειες των πράξεών τους . Αυτή ακριβώς η προειδοποίηση καθιστά τους ανθρώπους υπεύθυνους για τις πράξεις τους, καθώς γνωρίζουν τις συνέπειές τους.

Þ    Οι θεοί τιμωρούν τους ανθρώπους όταν αυτοί κάνουν μια ανόσια πράξη (στ.51)

Þ    Η Αθηνά, μια από τις βασικές θεότητες, ανησυχεί και αγωνιά για έναν θνητό, κάτι που μας δείχνει τις στενές σχέσεις ανθρώπων-θεών.

Þ    Οι θεοί και οι θεές συχνά ερωτεύονταν απλούς θνητούς και έκαναν σχέση μαζί τους ,όπως εδώ η Καλυψώ.

 

Αθηνά

Είναι ολοφάνερη η εύνοια της θεάς για τον Οδυσσέα. Συγκεκριμένα αυτή φαίνεται από :

Þ    Την πρωτοβουλία της να θίξει το θέμα του ήρωα.

Þ    Τον έντονα φορτισμένο λόγο της (φλέγεται η καρδιά μου)

Þ    Το ότι δεν αναφέρει την ύβρη του Οδυσσέα (τον φόνο του Πολύφημου).

Þ    Την πρόταση σχεδίου για την επιστροφή του Οδυσσέα.

Χαρακτηριστική είναι επίσης η εξυπνάδα της θεάς, που με έξυπνο και διπλωματικό τρόπο εισάγει το θέμα του Οδυσσέα, δημιουργώντας ένα ευνοϊκό κλίμα γι’ αυτόν.

 

Οδυσσέας

Στους στίχους αυτούς ο ήρωας εξακολουθεί να είναι απών . Ωστόσο, ο χαρακτήρας αναδεικνύεται μέσα από τα λόγια της Αθηνάς και του Δία. Στους στ. 66-68 η Αθηνά περιγράφει τον πόθο και τη νοσταλγία του Οδυσσέα για την πατρίδα του, καθώς και την ευσέβεια του.

 

 

 

Ποσειδώνας

Ο Ποσειδώνας εμφανίζεται εδώ ως ο οργισμένος, μοχθηρός θεός που επιθυμεί την εκδίκηση για τον φόνο του γιού του και θέλει την καταστροφή του ήρωα.

Προοικονομία

Στην συγκεκριμένη ενότητα, δεν έχουμε άμεση, αλλά έμμεση προοικονομία, στα εξής μέρη :

Þ    Η απουσία του Ποσειδώνα (στ. 26-30) προοικονομούν την λήψη θετικής απόφασης για τον ήρωα.

Þ    Το παράδειγμα του Αιγίσθου (στ. 40-51) προοικονομεί την μνηστηροφονία.

Þ     Τα λόγια του Δία (στ. 89-92) μας προειδοποιούν για την επιστροφή του Οδυσσέα και τον τερματισμό της οργής του Ποσειδώνα.

Þ    Με το σχέδιο της Αθηνάς, ο ποιητής προγραμματίζει ρητά την δράση : αποστολή του Ερμή στην Ωγυγία, προκειμένου να μεταφέρει στην Καλυψώ την απόφαση των θεών, συνάντηση της θεάς με τον Τηλέμαχο στην Ιθάκη, ταξίδι Τηλέμαχου στην Πύλο.

 

 

 

Ραψωδία α (109-173)

Η Αθηνά προχωράει αμέσως στην εφαρμογή του δεύτερου μέρους του σχεδίου της και μεταβαίνει στο παλάτι του Οδυσσέα, στην Ιθάκη, με την μορφή του Μέντη, του άρχοντα των Ταφίων.

Στην Ιθάκη βρίσκει τους μνηστήρες να διασκεδάζουν και τον Τηλέμαχο να κάθεται σκεφτικό και θλιμμένο ανάμεσα στους μνηστήρες. Μόλις τη βλέπει ο γιος του ήρωα, σπεύδει να την υποδεχτεί και να την προσκαλέσει σε γεύμα. Οι δυο τους φτάνουν στην αίθουσα και ακολουθούν το τυπικό της φιλοξενίας. Αργότερα μπαίνουν στην αίθουσα και οι μνηστήρες.

 

Ενότητες

1^η ενότητα : στ.109-115 : Η προετοιμασία της Αθηνάς στον Όλυμπο και η αναχώρησή της.

2^η ενότητα : στ.116-142 : Η Αθηνά στην αυλή του ανακτόρου της Ιθάκης και η υποδοχή της από τον Τηλέμαχο.

3^η ενότητα : στ.143-161 : Η Αθηνά – Μέντης και ο Τηλέμαχος στην αίθουσα του παλατιού.

4^η ενότητα : στ.162-173 : Οι μνηστήρες στην αίθουσα του παλατιού.

 

Τηλέμαχος

Ο Τηλέμαχος είναι υποχρεωμένος να βλέπει τους μνηστήρες να λεηλατούν την περιουσία του πατέρα του.  Θλιμμένος και μελαγχολικός, δείχνει μια παθητικότητα και αδυναμία να αντιμετωπίσει τους μνηστήρες. Φαντάζεται μόνο την επιστροφή του πατέρα του και την εκδίωξη των μνηστήρων. Παρά την οργή και την θλίψη του, δεν τολμά να κάνει οτιδήποτε, και έτσι απλά παίρνει τον ξένο παράμερα.

 

Μνηστήρες

Οι μνηστήρες παρουσιάζονται αργόσχολοι ,να διασκεδάζουν, να τρώνε, να πίνουν όλη την ώρα αδιάντροπα και να λεηλατούν την περιουσία την ξένη περιουσία. Συμπεριφέρονται μάλιστα σαν να είναι οι ίδιοι οικοδεσπότες.

 

 

Τεχνική

Þ    Στο κείμενο , εναλλάσσεται η τριτοπρόσωπη αφήγηση του ποιητή με την περιγραφή και τον ευθύ λόγο.

Þ    Το κείμενο είναι γεμάτο με ζωντανές εικόνες μέσα από τις οποίες ο ποιητής παρουσιάζει τον τρόπο ζωής στο παλάτι και τον τρόπο με τον οποίο οι μνηστήρες περνούσαν τον καιρό τους.

Þ    Στην ενότητα κυριαρχεί η αντίθεση ανάμεσα στον Τηλέμαχο και τους μνηστήρες : εύθυμη διάθεση μνηστήρων/ θλίψη Τηλεμάχου, ευγένεια Τηλέμαχου/αλαζονεία μνηστήρων.

Þ    Από την ενότητα δεν λείπει και η τεχνική της προοικονομίας : το όραμα του Τηλέμαχου για την επιστροφή του πατέρα του (στ.129-132) προοικονομεί την μνηστηροφονία Το γεγονός πως ο Φήμιος τραγουδά στους μνηστήρες «από ανάγκη» προοικονομεί τη σωτηρία του κατά την μνηστηροφονία.

 

Το τυπικό της φιλοξενίας

Στην ενότητα, έχουμε μια τυπική σκηνή, που επαναλαμβάνεται και σε άλλα σημεία του έργου. Πρόκειται για  τη σκηνή της υποδοχής του ξένου, που απηχεί μια διαδεδομένη πρακτική της ομηρικής εποχής. Η υποδοχή και η φιλοξενία του ξένου ήταν ιερή υποχρέωση κάθε οικοδεσπότη, που όφειλε να περιποιηθεί τον φιλοξενούμενό του με κάθε τρόπο.

Το τυπικό της φιλοξενίας συνήθως περιελάμβανε τα εξής στάδια :

 α) υποδοχή

β) τακτοποίηση οπλισμού και αλόγων

γ) παραχώρηση τιμητικής θέσης

δ) προσφορά ποτού και γεύματος

ε) ερώτηση για το ποιος είναι ο επισκέπτης

στ) ερώτηση για το αίτημα του επισκέπτη

ζ) διαμονή

η) ανταλλαγή δώρων

 

Οι φιλοξενούμενοι, σύμφωνα με την ομηρικοί αντίληψη ήταν ιερά πρόσωπα που προστατεύονταν από τον Ξένιο Δία.

 

 

Ραψωδία α (174-360)

Τη στιγμή που ο Φήμιος αρχίζει να τραγουδά για τους μνηστήρες, ο Τηλέμαχος μιλά εμπιστευτικά στην Αθηνά-Μέντη για τον διπλό καημό του : τη λεηλασία των μνηστήρων και τον χαμό του πατέρα του. Στην συνέχεια ζητά να μάθει την ταυτότητά του και τον λόγο του ταξιδιού του στην Ιθάκη. Η θεά του απαντά πως είναι ο Μέντης, ο άρχοντας των Ταφίων, παλιός φίλος του Οδυσσέα. Ο Μέντης εκφράζει την βαθιά πίστη του ότι ο Οδυσσέας είναι ζωντανός και πως θα γυρίσει στην Ιθάκη.  Ο Τηλέμαχος με πικρία αναφέρει πως δεν γνώρισε τον πατέρα του και δεν ξέρει καν αν πράγματι είναι παιδί του. Στην συνέχεια, η θεά- Μέντης ζητά να μάθει ποιοί είναι αυτοί που κατασπαράζουν την πατρική του εξουσία και ο Τηλέμαχος αρχίζει να της εξιστορεί τα πάντα για τις συμφορές του. Η Αθηνά τότε του λέει να καλέσει σε συνέλευση τον λαό και να ζητήσει να φύγουν οι μνηστήρες από το παλάτι. Έπειτα ο ίδιος να ταξιδέψει στην Πύλο και τη Σπάρτη και να συγκεντρώσει πληροφορίες για τον πατέρα του. Αν μάθει πως είναι νεκρός, να του υψώσει τύμβο, να παντρέψει την μητέρα του και να σκοτώσει τους υπόλοιπους μνηστήρες μιμούμενος το παράδειγμα του Ορέστη. Στο τέλος της σκηνής, με την αποχώρηση της θεάς, ο Τηλέμαχος καταλαβαίνει τη θεϊκή της φύση, κάτι που της δίνει αυτοπεποίθηση.

 

 

Ενότητες

1^η ενότητα :στ. 174-232 : Η Αθηνά-Μέντης συστήνεται και ο Τηλέμαχος της εξηγεί την παρουσία των μνηστήρων.

2^η ενότητα : στ.236-279 : Οι συμβουλές της Αθηνάς- Μέντη.

3^η ενότητα : στ. 340-360 : Η θαυμαστή αναχώρηση της Αθηνάς

φανερώνει τη θεϊκή της φύση.

 

Η ενανθρώπιση της θεάς

Το γεγονός πως η Αθηνά εμφανίζεται στον Τηλέμαχο με τη μορφή ανθρώπου συνδέεται στενά με τον λόγο του ταξιδιού της. Στόχος της δεν είναι να δώσει μια οριστική λύση στα πράγματα, αλλά να ενθαρρύνει τον Τηλέμαχο να βρει από μόνους του την λύση και την απάντηση στα ερωτήματά του.  Στο τέλος της ενότητας έχουμε τη θαυμαστή αναχώρηση της θεάς που φανερώνει την ταυτότητά της, όμως αυτό απλά έδωσε ακόμη περισσότερη αυτοπεποίθηση στον Τηλέμαχο, και δεν επηρέασε καταλυτικά τα πράγματα.

 

Αθηνά- Μέντης

Η θεά καταφέρνει με αριστοτεχνικό τρόπο να προσεγγίσει ψυχικά και να παιδαγωγήσει τον Τηλέμαχο, πετυχαίνοντας συγχρόνως τον στόχο της : να τον τονώσει ψυχικά και να τον οδηγήσει στο να αναλάβει δράση.  Δεν είναι τυχαίο ότι επιλέγει να εμφανιστεί με τη μορφή ενός ανθρώπου, ώστε να μην δώσει μια οριστική λύση στα πράγματα, αλλά να τον βοηθήσει να βρει μόνος του την λύση.

Η θεά στην πορεία του διαλόγου διαφοροποιεί τη θέση της προκειμένου να πετύχει τον στόχο της . Αρχικά λοιπόν κάνει λόγο για κάποια φήμη που άκουσε πως ο Οδυσσέας γύρισε στην πατρίδα του. Η ύπαρξη αυτής της (πλαστής ) φήμης είναι ο πρώτος σπόρος αμφιβολίας, που κάνει τον Τηλέμαχο να σκέφτεται πως ίσως ο πατέρας του ζει . Στην συνέχεια τον ελέγχει για την αδράνειά του (στ.329-330). Ακόμα αναφέρεται στο τι θα έκανε ο Οδυσσέας αν επέστρεφε για να τον παραδειγματίσει, χρησιμοποιώντας για τον ίδιο λόγο και το παράδειγμα του Ορέστη.

 

Τηλέμαχος

Ο Τηλέμαχος εμφανίζεται ιδιαίτερα παθητικός, μελαγχολικός, άπραγος. Ζει μέσα στην αμφιβολία, καθώς δεν ξέρει καν αν είναι γιος του πατέρα του, την απαισιοδοξία, αφού θεωρεί σίγουρο τον χαμό του, και την ντροπή για τις πράξεις των μνηστήρων. Νιώθει χαμένος και αβέβαιος. Μετά όμως από τη συζήτηση με τη θεά τον βλέπουμε να παίρνει θάρρος και να ετοιμάζεται να αναλάβει δράση.

 

Τεχνική

Þ    Η ενότητα αυτή χαρακτηρίζεται από την εναλλαγή διαλόγου-τριτοπρόσωπης αφήγησης.

Þ    Διάχυτη στο κείμενο είναι η δραματική  ειρωνεία, καθώς οι αναγνώστες-ακροατές ξέρουμε την πραγματική ταυτότητα του Μέντη, καθώς και ότι ο Οδυσσέας είναι ζωντανός, ο γιος του Τηλέμαχος όμως δεν το γνωρίζει.

Þ    Προοικονομία έχουμε στους εξής στίχους : 278-279 : προοικονομείται η ενέδρα των μνηστήρων στον Τηλέμαχο,310-318 : προετοιμάζεται το ταξίδι στην Πύλο.

Þ    Αντιθέσεις : γνώση Αθηνάς/ άγνοια Τηλέμαχου, αισιοδοξία Αθηνάς- απαισιοδοξία Τηλέμαχου, ιδανικό ειρήνης. Ηρωικό ιδανικό.

Þ    Τυπικοί στίχοι : 197,236/256

Þ    Τυπικά θέματα : τα τυπικά ερωτήματα προς τον ξένο.

 

Το παράδειγμα του Ορέστη

Η Αθηνά – Μέντης, προκειμένου να δώσει θάρρος στον Τηλέμαχο χρησιμοποιεί ένα ιστορικό παράδειγμα. Συγκεκριμένα, του λέει να μιμηθεί το συνομήλικο του Ορέστη, που  σκότωσε τον μνηστήρα της μητέρα του Αίγισθο και εκδικήθηκε για το θάνατο του πατέρα του.

Φυσικά, οι δύο περιπτώσεις δεν είναι ίδιες : α) η μητέρα του Τηλέμαχου παρέμεινε πιστή στον άντρα της, άρα δεν υπάρχει κάποια πράξη να εκδικηθεί ο Τηλέμαχος, παρά μόνο η ανάγκη να προστατέψει την περιουσία του. β) Ο πατέρας του Ορέστη είναι νεκρός ενώ του Τηλέμαχου αγνοούμενος à είναι λογικό η αβεβαιότητα για την τύχη του Οδυσσέα να αδρανοποιεί τον Τηλέμαχο.

Όμως, παρά τις διαφορές τα δύο αγόρια μοιράζονται κοινά στοιχεία : έμειναν μόνοι σε μικροί ηλικία και απροστάτευτοι απέναντι στις απειλές άλλων ανδρών που ήθελαν να πάρουν το βασίλειό τους. Η Αθηνά λοιπόν καλεί τον Τηλέμαχο να μιμηθεί τον Ορέστη, να αναλάβει δράση και να αυτοδικήσει απέναντι στους μνηστήρες.

 

 

 

 Ραψωδία α (361-497)

Ο αοιδός Φήμιος τραγουδά στους μνηστήρες ένα τραγούδι για τον νόστο(γυρισμό) των Αχαιών. Η Πηνελόπη, ακούγοντας από τον πάνω όροφο του μεγάρου το τραγούδι, αναθυμάται την απουσία του Οδυσσέα και με δάκρυα στα μάτια ζητά από τον Φήμιο να αλλάξει το τραγούδι. Ο Τηλέμαχος όμως παρεμβαίνει και ζητά από την μητέρα του να αφήσει τον αοιδό να τραγουδήσει ό,τι  θέλει και την συμβουλεύει να μην ανακατεύεται σε αντρικά θέματα. Η εμφάνισή της ωστόσο προκάλεσε αναστάτωση και οδήγησε τον Τηλέμαχο στο να ανακοινώσει την απόφαση του, την επόμενη μέρα να συγκαλέσει συνέλευση των Ιθακήσιων, όπου θα διώξει τους μνηστήρες από το παλάτι. Τα θαρραλέα λόγια του προκαλούν την αντίδραση των μνηστήρων και συγκεκριμένα του Αντίνοου, που με προσβλητικό τρόπο εύχεται ο Τηλέμαχος να μην βασιλέψει ποτέ στην Ιθάκη. Ο Τηλέμαχος απαντά ήρεμα, ενώ ένας άλλος μνηστήρας , ο Ευρύμαχος με προσποιητή φιλική διάθεση προσπαθεί να συμφιλιώσει τους δύο άντρες.

 

Στοιχεία υλικού πολιτισμού

Þ    Ανάκτορο (στ.365) και ό,τι έχει σχέση με αυτό

Þ    Φωτισμός (στ.477)

Þ    Ενδυμασία (στ.371)

Þ    Εργαλεία (αργαλειός, ρόκα κτλ.)

 

Η θέση της γυναίκας

Η ομηρική γυναίκα ήταν περιορισμένη μέσα στο σπίτι. Περνούσε την μέρα της στα γυναικεία διαμερίσματα, έτρωγε χωριστά από τους άντρες του σπιτιού και δεν έπαιρνε μέρος στα συμπόσια. Η γυναίκα του σπιτιού συνήθως συνοδευόταν από τις υπηρέτριες της, που είχαν καθήκον να την βοηθούν στις οικιακές εργασίες. Συχνά ανάμεσα στις οικοδέσποινες και τις υπηρέτριες αναπτύσσονταν ισχυροί δεσμοί φιλίας.

 

Η θέση των θεών

Το κείμενο εκφράζει την θέση ότι ο Δίας είναι αυτός που μοιράζει τις τύχες των ανθρώπων όπως αυτός θέλει. Ακόμα, στο κείμενο ο Δίας εμφανίζεται και ως ο θεός-τιμωρός που θα πάρει εκδίκηση για τις άνομες πράξεις των μνηστήρων.

 

Οι αοιδοί

Το κείμενο παρουσιάζει μέσα από τον Φήμιο τους αοιδούς και τη θέση τους στην ομηρική κοινωνία. Είναι φανερό πως οι αοιδοί ήταν πρόσωπα σεβαστά και είχαν ιδιαίτερη θέση μέσα στην κοινωνία καθώς η έμπνευσή τους θεωρείτο θεϊκή.

 

Ο Τηλέμαχος

Ο Τηλέμαχος, μετά την συζήτηση με την Αθηνά-Μέντη και αφού μάλιστα συνειδητοποιεί και την θεϊκή της φύση αλλάζει τελείως στάση. Μέσα σε λίγα λεπτά, από φοβισμένο αγόρι μεταστρέφεται σ’ ένα δυναμικό άντρα που δείχνει έτοιμος να λάβει αποφάσεις και να δράσει για την προστασία της πατρικής του περιουσίας.

 

Η Πηνελόπη

Η Πηνελόπη παρουσιάζεται ως μια πιστή και αφοσιωμένη σύζυγος, που αγαπά τον άντρα της και θρηνεί για το χαμό του. Είναι σεμνή, παρά τη διεκδίκηση των μνηστήρων(κατεβάζει τη μαντίλα της για να μη προκαλέσει). Είναι υπάκουη και στωική απέναντι στο γιο της, αναγνωρίζοντας τον ως κύριο του σπιτιού.

 

Οι μνηστήρες

Οι μνηστήρες γι’ ακόμη μια φορά δείχνουν τον ασεβή και θρασύ χαρακτήρα τους. Παρά τις επιμέρους διαφορές τους όλοι έχουν τον ίδιο σκοπό : την εξόντωση του Τηλέμαχου και τον σφετερισμό του θρόνου.

 

Ραψωδία β’

 

 

Βασικά σημεία:

• Πραγματοποιείται η συνέλευση των Ιθακήσιων που είχε εξαγγείλει ο Τηλέμαχος στην α’ ραψωδία.  Ο Τηλέμαχος καταφέρεται εναντίον των μνηστήρων, για τις αδικίες τους εις βάρος της Πηνελόπης και της πατρικής περιουσίας. Στο τέλος, ζητά καράβι για να ταξιδέψει στην Πύλο, προκειμένου να μάθει για την τύχη του πατέρα του.
• Οι πολίτες σιωπούν.
• Οι μνηστήρες, αρνούνται να φύγουν από το παλάτι, περιφρονώντας τον Τηλέμαχο. Ένας μάλιστα απ’ αυτούς δεν διστάζει να τον απειλήσει.
• Αποφασίζεται το ταξίδι του Τηλέμαχου, το οποίο πραγματοποιείται με τη βοήθεια της Αθηνάς.

 

Λειτουργία ραψωδίας β’

Þ    Στη ραψωδία β’ ο Τηλέμαχος δοκιμάζεται για πρώτη φορά ως ενήλικος, με επιτυχία. Μπορεί η προσπάθειά του να καταστήσει δημόσια υπόθεση το οικογενειακό του πρόβλημα να μην είχε το επιθυμητό αποτέλεσμα (παθητικότητα λαού), ωστόσο ο Τηλέμαχος αποδεικνύεται άξιος γιος του Οδυσσέα.

Þ    Στη διάρκεια της συνέλευσης ξεσκεπάζεται για πρώτη φορά μπροστά σε όλους η αλαζονική, άδικη, ασεβής και αδίστακτη φύση των μνηστήρων.

Þ    Συμπληρώνεται η εικόνα της κατάστασης που επικρατεί στην Ιθάκη πριν από την επιστροφή του Οδυσσέα και την αδιαλλαξία των μνηστήρων  και την παθητική στάση του λαού.

 

Ραψωδία γ’

Βασικά σημεία

• Ο Τηλέμαχος με την Αθηνά- Μέντη, φιλοξενείται από τον Νέστορα, από τον οποίο ζητά πληροφορίες για τον πατέρα του.
•  Ο Νέστορας αναφέρεται στους νόστους των ηρώων, κάνοντας ειδική μνεία στον νόστο του Αγαμέμνονα.
• Η Αθηνά- Μέντης αποχωρεί με θαυμαστό τρόπο προκαλώντας έκπληξη σε όλους, και ο Νέστορας καταλαβαίνει την θεϊκή φύση της.
• Ο Τηλέμαχος, έπειτα από υπόδειξη του Νέστορα, ταξιδεύει συνοδευόμενος από το γιο του Νέστορα, Πεισίστρατο, για την Σπάρτη.

 

Λειτουργία ραψωδίας γ’

Þ    Μέσα από την αφήγηση του Νέστορα ο νόστος του Οδυσσέα εντάσσεται στο πλαίσιο των νόστων άλλων τραγικών ηρώων, προκαλώντας συγκρίσεις ανάμεσα στους νόστους των άλλων ηρώων.

Þ    Ο Τηλέμαχος δεν παίρνει πληροφορίες από το Νέστορα σχετικά με την τύχη του πατέρα του. Επομένως, η εξωτερική αναζήτηση (πού βρίσκεται ο Οδυσσέας;) μένει προς το παρόν χωρίς αποτέλεσμα. Ωστόσο, παίρνει πληροφορίες σχετικά με την τρωική μορφή του πατέρα του, που τον βοηθούν να γνωρίσει τον πατέρα  του (à εσωτερική αναζήτηση : ποιος ήταν ο Οδυσσέας;).

Þ    Η περιγραφή των ανακτόρων της Πύλου υποδηλώνει πώς θα ήταν τα ανάκτορα της Ιθάκης, αν ο Οδυσσέας είχε φτάσει κι αυτός στην πατρίδα του.

 

 

Ραψωδία δ’

 Βασικά σημεία

§         Ο Μενέλαος αναφέρεται στην εφτάχρονη περιπλάνηση του αλλά και στον πόνο του για τη δολοφονία του αδερφού του Αγαμέμνονα και την εξαφάνιση του Οδυσσέα.

§         Η Ελένη και  ο Μενέλαος αφηγούνται ιστορίες για τον Οδυσσέα.

§         Ο Τηλέμαχος ζητά απ’ τον Μενέλαο πληροφορίες για τον πατέρα του. Εκείνος αφηγείται την συνάντηση του με τον Πρωτέα και τις πληροφορίες που του έδωσε για τους νόστους των ηρώων.

§         Ο Τηλέμαχος φεύγει απ’ τη Σπάρτη, ενώ οι μνηστήρες σχεδιάζουν στην Ιθάκη την δολοφονία του.

 

Λειτουργία ραψωδίας δ’

Þ    Όπως και στην  ένθετη αφήγηση του Νέστορα, έτσι κι εδώ με την ένθετη αφήγηση του Μενελάου, ο νόστος του Οδυσσέα εντάσσεται στο πλαίσιο των νόστων τω άλλων τρωικών ηρώων.

Þ    Μέσα από τις αφηγήσεις περιστατικών του Τρωικού πολέμου παίρνουμε πολλές πληροφορίες για την προσωπικότητα του Οδυσσέα (à εσωτερική αναζήτηση)

 

Στοιχεία τεχνικής

Þ    Γενικά, η Οδύσσεια ακολουθεί μια περίτεχνη αφηγηματική τεχνική : αφηγητής είναι ο εξωτερικός/ παντογνώστης αφηγητής /ποιητής. Όμως, μέσα στην ιστορία εμφανίζονται και άλλοι επιμέρους  εσωτερικοί αφηγητές, που παρουσιάζουν τα γεγονότα από την δική τους οπτική γωνία. Τέτοιοι αφηγητές είναι εδώ ο Νέστορας, ο Μενέλαος και η Ελένη.

Þ    Οι αφηγήσεις του Νέστορα, του Μενέλαου και της Ελένης στις ραψωδίες γ’ και δ’ χαρακτηρίζονται εγκιβωτισμένες αναδρομικές αφηγήσεις, καθώς δεν εντάσσονται στην κύρια πλοκή και αφηγούνται περιστατικά πριν από την έναρξη της ιστορίας.

 

 

 

 

 

Ραψωδία ε’ (1-165)

 

Περίληψη

 

Στον Όλυμπο γίνεται η δεύτερη συνέλευση των θεών, όπου η Αθηνά ανακινεί πάλι το θέμα του Οδυσσέα,  αναφέροντας και τον νέο, θανάσιμο κίνδυνο που αντιμετωπίζει ο γιος του, Τηλέμαχος, εξαιτίας της ενέδρας των μνηστήρων. Ο Δίας λέει στην Αθηνά ότι είναι στο χέρι της να σώσει τον Τηλέμαχο. Παράλληλα, αναθέτει στον Ερμή να πάει στο νησί της Καλυψώς και να της ανακοινώσει την απόφαση των θεών για τη μοίρα του Οδυσσέα.

Ο Ερμής φτάνει στην Ωγυγία, η Καλυψώ τον αναγνωρίζει αμέσως και τον υποδέχεται και τον φιλεύει. Τότε, ο αγγελιαφόρος των θεών της ανακοινώνει τις αποφάσεις των αθανάτων για τον επιστροφή του Οδυσσέα στην πατρίδα του. Η Καλυψώ αρχικά οργίζεται, στην συνέχεια όμως δηλώνει πως θα υπακούσει στις αποφάσεις των Θεών.

 

Ενότητες

• 1^η ενότητα:  Η δεύτερη αγορά των Θεών (1-49)
• 2^η ενότητα: Το ταξίδι του Ερμή (50-65)
• 3^η ενότητα: Ο Ερμής στην Ωγυγία (66-85)
• 4^η ενότητα: Συνάντηση Ερμή-Καλυψώς (84-164)

 

 

 

Ιδεολογικά στοιχεία

• Ανθρωπομορφισμός Θεών :  Οι θεοί στην ενότητα εμφανίζονται να έχουν ανθρώπινες συνήθειες, πάθη και αδυναμίες.  Η αντίληψη αυτή κυρίως φαίνεται στα εξής σημεία :  συνέλευση των Θεών,   (1-4),οι άνθρωποι έχουν τις ίδιες αξίες με τους ανθρώπους (9-15), η Καλυψώ ασχολείται με τον αργαλειό (70-71), τυπικό της υποδοχής (96-107),ο έρωτας Καλυψώς-Οδυσσέα, η διπλωματικότητα του Ερμή (109-129), η δομή της κοινωνίας των θεών αντιγράφει απόλυτα την ανθρώπινη (βασιλιάς : Δίας, ανώτερες θεότητες : Ερμής- Αθηνά, «λαός» : Καλυψώ).
• Αμβροσία και νέκταρ: Άλλο ένα στοιχείο ανθρωπομορφισμού των Θεών (οι θεοί έχουν ανάγκη από τροφή όπως και οι άνθρωποι).
• Η μοίρα : Η ανθρώπινη ζωή επηρεάζεται τόσο από τις επεμβάσεις των θεών όσο και από την προδιαγεγραμμένη μοίρα του καθενός. Έτσι, το θέμα του Δία ανακινείται από την Αθηνά, ενώ η σωτηρία του  αποφασίζεται ξεκάθαρα από τον  Δία, ο οποίος όμως την αποδίδει στην μοίρα, που είναι ανώτερη και από τους Θεούς. (47-49)
• Ο θεσμός της φιλοξενίας : Στην ενότητα ξανασυναντάμε την τυπική σκηνή της φιλοξενίας που είχαμε συναντήσει και στη σκηνή με την Αθηνά-Μέντη. Εδώ εκλείπουν τα τυπικά ερωτήματα, καθώς η Καλυψώ γνωρίζει τον φιλοξενούμενό της καλά.

 

Στοιχεία Τεχνικής

§         Στην ενότητα παρατηρούμε τον συνδυασμό της τριτοπρόσωπης αφήγησης, του διαλόγου και της περιγραφής.

§         Στο απόσπασμα βλέπουμε έντονο το στοιχείο της προοικονομίας : μέσα από τα λόγια του Δία προβλέπονται η μνηστηροφονία, η σωτηρία του Τηλέμαχου, το ταξίδι του Οδυσσέα.

§         Στο έργο έντονη είναι η αντίθεση ανάμεσα στην ερωτευμένη Καλυψώ και τον δυστυχισμένο, αδιάφορο Οδυσσέα.

§         Έντονες είναι οι παρομοιώσεις στο απόσπασμα ,ειδικά στους στίχους 15 και 59.

 

 

 

Χαρακτηρισμός προσώπων

Ερμής : Υπάκουος ακόλουθος , ακολουθεί πιστά τις οδηγίες του Δία, αν και δεν θέλει να κάνει το ταξίδι. Όταν φτάνει στην Ωγυγία μιλά με συμπόνια και κατανόηση στην Καλυψώ.

Καλυψώ : Ερωτευμένη καθώς είναι, αντιδρά με οργή και επιπολαιότητα στις προσταγές των Θεών. Στην συνέχεια, η λογική επικρατεί, αν και μέχρι την τελευταία στιγμή προσπαθεί να κερδίσει τον Οδυσσέα.

Οδυσσέας : Πιστός στην γυναίκα του, καταβεβλημένος από τα χρόνια στην ξενιτιά, είναι γεμάτος θλίψη. Στον διάλογο του με την Καλυψώ βλέπουμε την σύνεση και την διαλλακτικότητα του.

 

 

Η περιγραφή της σπηλιάς

Η περιγραφή της σπηλιάς της Καλυψώς αποτελεί μια από τις πιο όμορφες της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Ο Όμηρος δημιουργεί ένα παραδείσιο τοπίο όπου συναντάμε τρεις μορφές ομορφιάς : την άγρια( το δάσος) την πιο ήμερη (τα λιβάδια) αλλά και την ανθρώπινη ( η Καλυψώ). Ο τρόπος περιγραφής της σπηλιάς είναι αντίστροφος από ότι συνηθίζεται : Ξεκινά από το εσωτερικό της σπηλιάς και σιγά-σιγά απομακρύνεται, δίνοντας μια μακρινή-πανοραμική θέαση του τοπίου. Η τεχνική αυτή δείχνει ακριβώς την απεραντότητα της ομορφιάς του νησιού, καθώς όπου κι αν πέσει το μάτι του Ερμή, η ομορφιά που συναντά είναι μοναδική. Η περιγραφή της σπηλιάς έχει δύο κυρίως στόχους :

Α) καθυστερεί την εξέλιξη της δράσης, επιτείνοντας την αγωνία.

Β)δημιουργεί μια έντονη αντίθεση με την δυστυχία του Οδυσσέα, ο οποίος, παρόλο που βρίσκεται σε ένα παραδείσιο τοπίο που «και ένας θεός θα ευχαριστιόταν» βρίσκεται στην απόλυτη θλίψη.

 

 

 

Ραψωδία ε (165-310)

 

Περίληψη

Η Καλυψώ μετά την αποχώρηση του Ερμή ανακοινώνει στον Οδυσσέα την απόφαση της να τον αφήσει να επιστρέψει στην πατρίδα του, και μάλιστα ότι θα του δώσει και εφόδια για το ταξίδι της επιστροφής. Στην αρχή ο Οδυσσέας είναι δύσπιστος, αλλά στο τέλος πείθεται. Τότε, η Θεά προσπαθεί για τελευταία φορά να τον μεταπείσει ,ο Οδυσσέας όμως την αποφεύγει με διπλωματικό τρόπο. Έπειτα κοιμούνται αγκαλιασμένοι. Την επόμενη μέρα η νεράιδα δίνει στον ήρωα τα απαιτούμενα για το ταξίδι του, και ο Οδυσσέας φτιάχνει την σχεδία του. Για 17 μέρες ταξιδεύει χωρίς πρόβλημα, ώσπου την 18^η φτάνει στο νησί των Φαιάκων.

 

Πολιτιστικά στοιχεία

• Ενδυμασία: η χλαμύδα του Οδυσσέα, τα ρούχα της νεράιδας.
• Εργαλεία: ο διπλός πέλεκυς, το σκεπάρνι, τα τρυπάνια, το κατάρτι, η αντένα, τα ξάρτια, τα καραβόσκοινα.

 

Ενότητες

1.            στ.165-211 –> Διάλογος Καλυψώς-Οδυσσέα.

2.            στ. 212-251 -> Η σκηνή της σπηλιάς.

3.            στ. 252-289 -> Η κατασκευή της σχεδίας.

4.            στ.290-310 -> Η αναχώρηση του ήρωα και η αρχή του ταξιδιού.

 

 

Αξίες-αντιλήψεις

Σε αυτήν την ενότητα θα μπορούσαμε να πούμε ότι τονίζεται έντονα η διάκριση του ανθρώπινου κόσμου και του κόσμου τω Θεών. Οι Θεοί, ήδη από την προηγούμενη ενότητα, υποτασσόμενοι και οι ίδιοι σε μια ανώτερη δύναμη, την Μοίρα, έχουν αποφασίσει τον νόστο του ήρωα. Όμως, μετά την συζήτηση του με την Καλυψώ, ο ίδιος ο Οδυσσέας , με ελεύθερη βούληση αποφασίζει την μοίρα του. Εντύπωση μας κάνει μάλιστα ότι ο Οδυσσέας αποφασίζει να φύγει χωρίς να γνωρίζει την απόφαση των θεών, και ενώ η Καλυψώ τον προειδοποιεί ότι θα έχει ένα πολύ δύσκολο ταξίδι. Έτσι, τονίζεται ακόμα περισσότερο η σημασία της απόφασης του Οδυσσέα και η ανωτερότητα του χαρακτήρα του.

 

 

 

Τεχνική

Þ    Το κείμενο συνδυάζει τους αφηγηματικούς τρόπους της      α φ ή γ η σ η ς, της π ε ρ ι γ ρ α φ ή ς και του δ ι α λ ό γ ο υ.

Þ    Στους στίχους 227-229, προοικονομούνται τα βάσανα του Οδυσσέα, ενώ και η απάντηση του ίδιου του ήρωα προοικονομεί το ναυάγιό του.

Þ    Στην συγκεκριμένη ενότητα έχουμε το φαινόμενο της   σ υ σ τ ο λ ή ς           τ ου  χ ρ ό ν ο υ, δηλαδή ο αφηγητής διηγείται γεγονότα που κράτησαν πολλές μέρες μέσα σε λίγους στίχους.

Þ    Τυπικοί στίχοι : 223,249-250,252.

Þ    Τυπικές σκηνές : Η σκηνή του δείπνου (215-220).

Οδυσσέας

Στην ενότητα αυτή αναδεικνύεται ιδιαίτερα η ψυχική ανωτερότητα καθώς και η ευφυΐα του ήρωα. Αποφασίζει να γυρίσει στην πατρίδα του αρνούμενο :

Þ    Την παραδείσια ομορφιά της σπηλιάς.

Þ    Την αγέραστη και πανέμορφη Καλυψώ.

Þ    Την δυνατότητα της αθανασίας.

Ο ήρωας αρνείται την Καλυψώ καθώς νιώθει ότι στο νησί της έχει χάσει την προσωπικότητα του, καθώς δεν μπορεί να αναδείξει τις ιδιότητές του : ήρωας, βασιλιάς, οικογενειάρχης. Χωρίς αυτές τις ιδιότητες ο Οδυσσέας παύει να υπάρχει, και οδηγείται στην αδράνεια. Γι’ αυτό τον βλέπουμε μόλις η Καλυψώ του ανακοινώνει την απόφαση της να ξαναβρίσκει τον παλιό του εαυτό και αμέσως να ενεργοποιείται. Ως άνθρωπος πολυμήχανος και ευφυής,  δεν ενθουσιάζεται με τα νέα και ζυγίζει τα υπέρ και τα κατά, ενώ προσπαθεί να καταλάβει το λόγο της μεταστροφής της Καλυψούς. Δεν αποφασίζει την επιστροφή του παρά μόνο αφού εξασφαλίσει τον όρκο της θεάς. Ταυτόχρονα, στον διάλογο μαζί της φέρεται διπλωματικά και με ιδιαίτερη ευγένεια, προσπαθώντας να μην προσβάλει την νεράιδα αλλά ταυτόχρονα να πετύχει το σκοπό του, δηλαδή την εξασφάλιση της άδειας για το ταξίδι του.

 

 

 

 

Ραψωδία ε (311-420)

Τη δέκατη όγδοη μέρα του ταξιδιού του Οδυσσέα, ο Ποσειδώνας καθώς επέστρεφε από τους Αιθίοπες, βλέπει τον Οδυσσέα να ταξιδεύει στο πέλαγος. Οργισμένος με τους θεούς που άλλαξαν γνώμη για την τύχη του ήρωα, ενώ αυτός έλειπε, ξεσηκώνει τρομερή τρικυμία. Τα κύματα καταστρέφουν την σχεδία του Οδυσσέα και αυτός πέφτει στο πέλαγος. Απελπισμένος σκέφτεται πως ήρθε το τέλος του. Τότε, εμφανίζεται η θαλάσσια θεότητα Λευκοθέα, που τον συμβουλεύει να βγάλει τα ρούχα του, να αφήσει τη σχεδία του και να κολυμπήσει προς τη χώρα των Φαιάκων, όπου είναι γραφτό του να σωθεί. Του δίνει μάλιστα το μαντήλι της για του προσφέρει αθανασία. Ο Οδυσσέας, καχύποπτος καθώς είναι, δεν εγκαταλείπει την σχεδία του, όταν όμως αυτή διαλύεται από τα κύματα αποφασίζει να ακολουθήσει την συμβουλή της θεάς.

 

Αξίες και αντιλήψεις

v     Ο ανθρωπομορφισμός των θεών : Ο Ποσειδώνας εμφανίζεται στην ενότητα να έχει ανθρώπινες αντιδράσεις και συμπεριφορές. Στους μονολόγους του μιλά με ιδιαίτερη χαιρεκακία και εκδικητική μανία για τον ήρωα, καθώς ευχαριστιέται να βλέπει τον ήρωα να υποφέρει.

v     Στην ενότητα για μια ακόμα φορά βλέπουμε τους θεούς να επεμβαίνουν στα ανθρώπινα, είτε αρνητικά είτε θετικά.

v     Στον πρώτο μονόλογο του Οδυσσέα εμφανίζεται το ιδανικό του ενδόξου θανάτου που διείπε την αρχαϊκή κοινωνία. Για τους αρχαίους ιδιαίτερο ρόλο έπαιζε η        υ σ τ ε ρ ο φ η μ ί α, η μετά θάνατον φήμη δηλαδή. Δεν τους ένοιαζε το να ζήσουν πολλά χρόνια αλλά το να πεθάνουν ένδοξα και να τους θυμούνται οι επόμενες γενιές.

 

 

Ηθογράφηση προσώπων

Ποσειδώνας : Ο θεός εμφανίζεται οργισμένος και πικραμένος με τους άλλους θεούς, που αποφάσισαν την σωτηρία του Οδυσσέα ενώ εκείνος έλειπε στους Αιθίοπες. Ο πληγωμένος του εγωισμός ζητά ικανοποίηση. Γνωρίζοντας πως είναι γραφτό του Οδυσσέα να σωθεί στην χώρα των Φαιάκων, αποφασίζει να τον κάνει να υποφέρει όσο το δυνατόν περισσότερο μέχρι να φτάσει εκεί. Αφού προκαλεί μια φοβερή τρικυμία, με χαιρεκακία ικανοποιείται βλέποντας τον Οδυσσέα να παραδέρνει στο πέλαγος.

Οδυσσέας : Για μια ακόμα φορά ο ήρωας αναδεικνύεται πολύπαθος και πολυμήχανος . Φοβάται πως τα λόγια που του είπε η Καλυψώ θα βγουν αληθινά. Καλοτυχίζει τους Αχαιούς που πέθαναν στον πόλεμο ένδοξα, ενώ αυτός θα χαθεί μοναχός του στο πέλαγος. Με θάρρος όμως αντιμετωπίζει και αυτήν του την περιπέτεια. Όταν εμφανίζεται η Λευκοθέα, δυσπιστεί, καθώς έχοντας υποφέρει τόσα βάσανα , έχει γίνει ιδιαίτερα καχύποπτος. Όταν όμως η σχεδία του καταστρέφεται από τα κύματα, αποφασίζει να εμπιστευτεί την θεά.

 

Τεχνική

v     Στην ενότητα συνδυάζονται οι αφηγηματικοί τρόποι της τριτοπρόσωπης αφήγησης, της περιγραφής (της τρικυμίας και του ναυαγίου)του εσωτερικού μονολόγου (δύο του Ποσειδώνα και δύο του Οδυσσέα) και του ευθύ λόγου (τα λόγια της Λευκοθέας προς τον Οδυσσέα).

v     Βέβαια, στην ενότητα κυριαρχεί η αριστοτεχνική περιγραφή της τρικυμίας που κλιμακώνεται σε τρεις φάσεις (321-345), (346-366), (402-412).

v     Χαρακτηριστική στην ενότητα είναι η χρήση του μονολόγου. Το αφηγηματικό αυτό στοιχείο εμφανίζεται σε περιπτώσεις που ο ήρωας είναι μόνος του και αντιμετωπίζει προβλήματα. Έτσι, ο μονόλογος αναδεικνύει τα συναισθήματα και τις σκέψεις του.

v     Ιδιαίτερο ρόλο στην περιγραφή της τρικυμίας και του ναυαγίου έχουν οι παρομοιώσεις. Οι παρομοιώσεις χρησιμοποιούνται με μοναδικό τρόπο από τον Όμηρο. Είναι εκτεταμένες και αναλύονται σε τρία στοιχεία :

Þ          Δεικτικό μέρος: τι παρομοιάζεται (συνήθως εισάγεται με το έτσι)

Þ          Αναφορικό μέρος : ως προς τι παρομοιάζεται : (συνήθως εισάγεται με το όπως ή πως)

Þ          Κοινός όρος : ως προς τι συγκρίνονται. Ο κοινός όρος συνήθως δεν εκφράζεται ρητά στο κείμενο και πρέπει εμείς να τον βρούμε από τα συμφραζόμενα.

 

 

 

 

Ραψωδία ε (421-552)

 

Περίληψη

Μετά την αποχώρηση του Ποσειδώνα, εμφανίζεται η θεά Αθηνά, η οποία κατευνάζει τους ανέμους, αφήνοντας μόνο τον βοριά να σπρώχνει τον Οδυσσέα προς τη Σχερία . Έτσι ο Οδυσσέας την τρίτη ημέρα του ναυαγίου πλησιάζει στην στεριά. Δεν μπορεί όμως να βγει γιατί είναι γεμάτη απόκρημνους βράχους, και ο κίνδυνος να χτυπήσει είναι μεγάλος. Τελικά, κολυμπώντας και με τη βοήθεια της Θεάς Λευκοθέας, καταφέρνει να φτάσει στις όχθες ενός ποταμού. Στην στεριά όμως αντιμετωπίζει ένα νέο δίλλημα : που να περάσει την νύχτα έτσι γυμνός και ταλαιπωρημένος καθώς είναι;

 

Ενότητες

1^η ενότητα : στ.421-442: Η Αθηνά κατευνάζει τους ανέμους κι ο Οδυσσέας βλέπει στεριά.

2^η ενότητα : στ. 443-519: Ο αγώνας του ήρωα να βγει στην στεριά.

3^η ενότητα : στ.520-552: Το πρόβλημα της διανυκτέρευσης και η λύση του.

 

Σχολιασμός

Για ακόμη μια φορά βλέπουμε τους θεούς να επεμβαίνουν στα ανθρώπινα και να επηρεάζουν καταλυτικά τις εξελίξεις. Πιο συγκεκριμένα, η Αθηνά συγκρατεί όλους τους ανέμους ,αφήνοντας μόνο τον βοριά να πνέει, ο οποίος έσπρωξε τον Οδυσσέα στην Σχερία (421-424). Δύο φορές επίσης φωτίζει τον νου του κατά την προσπάθεια του να βγει στην στεριά. Επίσης, ο θεός Ποταμός δέχεται την ικεσία του Οδυσσέα, επιτρέποντας του να βγει ακίνδυνα στην στεριά (505-507).

Βλέπουμε λοιπόν πως η θεά Αθηνά κυρίως, αλλά και γενικά κάθε υπερφυσικό στοιχείο βοηθά ουσιαστικά τον ήρωα στον αγώνα του για επιβίωση . Παρόλα αυτά, δεν μπορούμε να πούμε πως σ’ αυτήν οφείλεται η σωτηρία του ήρωα, καθώς ο ίδιος ο Οδυσσέας, με δικιά του βούληση και τον δικό του προσωπικό αγώνα καταφέρνει να σωθεί. Η θεά Αθηνά, προστάτιδα του ήρωα, στέκεται συμπαραστάτης στον αγώνα του, όμως ο ίδιος ο ήρωας με τον ηρωισμό και το θάρρος του καταφέρνει να φτάσει στην στεριά.

 

 

Τεχνική

v     Στην  ενότητα έχουμε και πάλι συνδυασμό της τριτοπρόσωπης αφήγησης, με την περιγραφή, τον μονόλογο και τον ευθύ λόγο.

v     Χαρακτηριστική είναι η χρήση του μονολόγου, που μας αποκαλύπτει τα συναισθήματα και το ήθος του ήρωα. Συγκεκριμένα, μέσα από τον μονόλογο του ήρωα, βλέπουμε την σύνεση και την ψυχραιμία του, καθώς παρά τα τόσα βάσανά του, δεν λησμονεί την λογική του, και προσπαθεί να βρει τις καλύτερες λύσεις προκειμένου να εξασφαλίσει την επιβίωσή του.

v     Αξιοσημείωτες είναι και οι παρομοιώσεις στους στίχους 435-441, 546-549.

v     Στον στίχο 421 ,με την εμφάνιση της Αθηνάς προοικονομείται η σωτηρία του Οδυσσέα.

v     Τυπικά επίθετα : καλλίροος (στ.493)

v     Τυπικές φράσεις : 431,458,467,474,477.

v     Τυπικοί στίχοι : 450-451

 

 

Ραψωδία ζ’

 

Περίληψη

Η Ναυσικά με τις φίλες της παίζουν στην ακτή όταν τους φεύγει η μπάλα, και τα κορίτσια βάζουν τις φωνές, ξυπνώντας τον Οδυσσέα. Αυτός αναρωτιέται που βρίσκεται και ποια στάση πρέπει να κρατήσει. Μ’ ένα κλαδί κρύβει τη γύμνια του και βγαίνει από την κρυψώνα του. Η όψη του τρομάζει όλες τις κοπέλες, εκτός από την Ναυσικά, που διατηρεί την ψυχραιμία της και συνομιλεί μαζί του. Ο Οδυσσέας, με διπλωματικό τρόπο, στέκει μακριά από την βασιλοπούλα για να μην την τρομάξει, και αφού την επαινεί για την ομορφιά της, της ζητά να τον βοηθήσει. Εκείνη, με περισσή ευγένεια του υπόσχεται πως θα το κάνει.

 

 

Ενότητες

Ø      1^η ενότητα :  139-159 : Ο Οδυσσέας ξυπνά.

Ø      2^η ενότητα: 160-184: Η εμφάνιση του Οδυσσέα και η αντίδραση των κοριτσιών.

Ø      3^η ενότητα: 185-227: Η ικεσία του Οδυσσέα.

Ø      4^η ενότητα: 228-251: Η αντίδραση της Ναυσικάς.

 

Ιδεολογικά στοιχεία

Ø      Η ανάμειξη της Αθηνάς στην εξέλιξη των πραγμάτων(142-144,174-175): Για ακόμη μια φορά συναντάμε τη διαδεδομένη αντίληψη για την ανάμειξη των θεών στα ανθρώπινα.

Ø      Στ.169 (γιατί τον πίεζε η ανάγκη): εδώ ο ποιητής αναφέρεται στην ανώτερη θεϊκή δύναμη της ανάγκης, που για τους αρχαίους καθόριζε ακόμα και την συμπεριφορά των θεών.

Ø      Ο θεσμός της ικεσίας: στους στίχους 185-227 βλέπουμε την ικεσία του Οδυσσέα. Οι ικέτες ήταν για τους αρχαίους πρόσωπα ιερά, καθώς προστατεύονταν από τον Ικέσιο Δία. Η ικεσία ήταν μια συγκεκριμένη διαδικασία, με καθορισμένη τελετουργία.

Ø      Στ 194-195: Αναφορά σε γαμήλια έθιμα.

Ø      Στ223-224 : Γνωμικό για την επιτυχία του γάμου.

 

 

Ο Οδυσσέας

Ο Οδυσσέας φέρεται ιδιαίτερα λογικά και δυναμικά στη σκηνή αυτή. Από την στιγμή που ξυπνάει ,προσπαθεί να σκεφτεί τον κατάλληλο τρόπο συμπεριφοράς, έτσι ώστε να εξασφαλίσει την επιβίωση του. Για ακόμη μια φορά λοιπόν, βλέπουμε την ιδιαίτερα ανεπτυγμένη ευφυΐα του. Με ιδιαίτερα διπλωματικό τρόπο, απευθύνεται στην Ναυσικά και με ένα άρτια οργανωμένο λόγο καταφέρνει να κερδίσει την εύνοια της.

 

Η Ναυσικά

Ευγένεια και σύνεση, φιλόξενη διάθεση και ευσέβεια χαρακτηρίζουν το λόγο της Ναυσικάς. Με ιδιαίτερη φρόνηση δεν στέκεται στην άγρια μορφή του Οδυσσέα, αλλά αποτιμά με λογική τα λόγια του. Έτσι, όταν ακούει τα βάσανα του ήρωα με περισσή συμπόνια και ευσέβεια τον παρηγορεί και του υπόσχεται ότι θα τον βοηθήσει.

 

Οι μονόλογοι του ήρωα

Δύο φορές ο ήρωας μιλά με τον εαυτό του: την πρώτη φορά (στ.150-159) ο διάλογο δίνεται σε ευθύ λόγο ενώ τη δεύτερη (177-180) είναι αφηγημένος. Και στις δύο περιπτώσεις προβάλλονται οι προβληματισμοί του ήρωα, αλλά και η ιδιαίτερη ευφυΐα του.

 

 

 

 

Ραψωδία η’

 

Περίληψη

Ο Οδυσσέας, ακούγοντας το τραγούδι του Δημόδοκου για τον Αχιλλέα έκλαιγε κρυφά. Ο βασιλιάς Αλκίνοος πρόσεξε τη θλίψη του ήρωα και για να του φτιάξει τη διάθεση πρότεινε την διεξαγωγή αθλητικών αγώνων. Ο Λαόδαμος, ζήτησε από τον Οδυσσέα να πάρει μέρος στους αγώνες. Αυτός αρχικά αρνήθηκε, αλλά μετά από μια διαμάχη που είχε με τον Ευρύλαο, αγωνίστηκε με επιτυχία στη δισκοβολία, ενώ  στη συνέχεια καυχήθηκε για τις αθλητικές του ικανότητες προκαλώντας αναστάτωση. Ο Αλκίνοος εκτόνωσε την κατάσταση προσκαλώντας τους για χορό.

 

Ο πολιτισμός των Φαιάκων

Η ενότητα μας  δίνει μια ανάγλυφη περιγραφή του πολιτισμού των Φαιάκων. Στοιχεία του πολιτισμού αυτού είναι :

Ø      Η ύπαρξη αγοράς.

Ø      Η διεξαγωγή αθλητικών αγώνων.

Ø      Η υπεροχή τους στη μουσική και το χορό.

Ø      Η ύπαρξη αοιδών.

Ø      Ο φιλόξενος και μεγαλόψυχος χαρακτήρας τους.

Ø      Ο ειρηνικός χαρακτήρας της κοινωνίας τους.

 

 

Ο Οδυσσέας

Ο Οδυσσέας ακούγοντας το τραγούδι του Δημόδοκου αναθυμάται τον ηρωικό του εαυτό, που τόσα χρόνια στο νησί της Καλυψώς είχε ξεχάσει. Σιγά- σιγά βρίσκει τον παλιό του εαυτό, ειδικά μετά την επιτυχία του στους αθλητικούς αγώνες ,που τον γεμίζει χαρά και αυτοπεποίθηση.

 

Ο βασιλιάς Αλκίνοος

Ο βασιλιάς των Φαιάκων διακρίνεται για την καλοσύνη και την ανθρωπιά του. Ο τρόπος που φέρεται στον ικέτη Οδυσσέα αναδεικνύει την ευσέβεια και την μεγαλοψυχία του, ενώ ο τρόπος που τον συμφιλιώνει με τον Ευρύλαο δείχνει το φιλειρηνικό πνεύμα του και την σύνεσή του.

 

 

 

Ραψωδία ι ’

 

Περίληψη

Ο Οδυσσέας μαζί με μερικούς συντρόφους του επισκέπτονται τη σπηλιά του Κύκλωπα, ενώ ο ίδιος απουσιάζει. Οι σύντροφοι του ήρωα τον παρακαλούν να πάρουν ό,τι χρειάζονται και να φύγουν, ο Οδυσσέας όμως θέλει να μείνει και να γνωρίσει τον Κύκλωπα. Κάποια στιγμή εκείνος εμφανίζεται, αμέσως δείχνει την επιθετική του συμπεριφορά με τον τρόπο που μιλά στον ήρωα, ενώ στην συνέχεια τρώει μερικούς συντρόφους του. Ο Κύκλωπας ρωτά τον Οδυσσέα το όνομα του και εκείνος του απαντά πώς τον φωνάζουν Ούτι(κανέναν). Ο Οδυσσέα βλέποντας τον Πολύφημο να κατασπαράζει τους συντρόφους του σκέφτεται να τον σκοτώσει, όμως συνειδητοποιεί ότι αν το κάνει αυτός και οι σύντροφοι του δεν θα μπορέσουν να βγουν από την σπηλιά. Έτσι σκέφτεται το εξής σχέδιο: να μεθύσει τον Κύκλωπα και να τον τυφλώσει. Αυτό και κάνει. Όταν ο Κύκλωπας ξυπνά, ουρλιάζει από τον πόνο και καταριέται τον Οδυσσέα. Στην συνέχεια, βγάζει τα πρόβατα για βοσκή και έτσι βγαίνουν και οι ήρωες, που είχαν δεθεί πάνω στα πρόβατα.

 

 

Ποιμενικός βίος

Οι Κύκλωπες ήταν βοσκοί. Κάθε μέρα έβγαζαν τα πρόβατα για βοσκή και επέστρεφαν κατά το σούρουπο. Τα άρμεγαν δύο φορές την ημέρα. Ένα μέρος το έκαναν τυρί, το οποίο έβαζαν σε ειδικά πανέρια.

 

Ενότητες

1^η ενότητα : 240-339 : Η εμφάνιση του Πολύφημου.

2^η ενότητα : 340-461 : Η τύφλωση του Κύκλωπα.

3^η ενότητα : 485-512 : Η διαφυγή από τη σπηλιά του Κύκλωπα.

 

 

 

 

Ιδεολογικά στοιχεία

Þ    Ο θεσμός της ικεσίας (293-297)

Þ    Η αποφυγή της κατάρας (409-410)

Þ    Τρόπο δεν έχεις να γλιτώσεις τη νόσο του μεγάλου Δία (458)

 

 

 

Ραψωδία ι’ (513-630)

 

 

 

Περίληψη

 Ο Οδυσσέας και οι σύντροφοι του έφτασαν στα πλοία. Αφού απομακρύνθηκαν κάπως από τη στεριά, ο ήρωας άρχισε να πανηγυρίζει για τη νίκη του εναντίον του Κύκλωπα και να τον προκαλεί.  Ο Κύκλωπας ξεκολλώντας ένα τεράστιο βράχο τον πέταξε προς το καράβι, δημιουργώντας φουρτούνα που επανέφερε το πλοίο του Οδυσσέα στη στεριά. Αφού κατάφεραν αν ξανοιχτούν πάλι στο πέλαγος, ο Οδυσσέας άρχισε πάλι να καυχιέται και να προκαλεί, αποκαλύπτοντας μάλιστα την πραγματική του ταυτότητα. Ο Πολύφημος θυμάται τότε μια παλιά προφητεία για κάποιον Οδυσσέα, που θα τον τύφλωνε και ζητά από τον Ποσειδώνα εκδίκηση.  Ο Οδυσσέας, υπερβαίνοντας τα όρια του, προσβάλλει τον θεό Ποσειδώνα, λέγοντας πώς είναι ανίκανος να γιατρέψει τον γιό του.

 

Ενότητες

Þ    1^η ενότητα : 513-524 : Ο Οδυσσέας και οι σύντροφοί του φτάνουν στο πλοίο και αναχωρούν.

Þ    2^η ενότητα: 527-584: Ο Οδυσσέας θριαμβολογεί και προκαλεί τον Κύκλωπα-η ύβρις του Οδυσσέα.

Þ    3^η ενότητα: 585-597: Ο Πολύφημος προσεύχεται στον Ποσειδώνα να τιμωρήσει τον Οδυσσέα.

Þ    4^η ενότητα: 608-630 : Ο Δίας οργίζεται με τον Οδυσσέα.

 

 

Η έννοια «Ύβρις»

Ύβρις είναι η άδικη ή προσβλητική συμπεριφορά κάποιου η οποία καταλήγει σε υπέρβαση των ορίων του στις σχέσεις του με τους συνανθρώπους του ή με τα θεία.

Η Ύβρις συνήθως οφείλεται στην υπερτίμηση των δυνάμεων ή σε υπερβολικό πάθος και εκδηλώνεται με άσεμνες πράξεις ή με αλαζονικά λόγια. Στην αρχαία ελληνική σκέψη, η Ύβρις θεωρείται ύψιστο αμάρτημα, που πάντα τιμωρείται. Η Ύβρις ακολουθεί τα εξής στάδια:

Þ    Άτις : το ζάλισμα του ανθρώπινου νου.

Þ    Ύβρις : η υβριστική συμπεριφορά ή πράξη.

Þ    Νέμεσις : η οργή των θεών.

Þ    Τίσις : η τιμωρία.

 

 

Ο λειτουργικός ρόλος της ενότητας

Η Ύβρις που διαπράττει ο Οδυσσέας δίνει τη συνέχεια της Οδύσσειας,  και συνδέει τα παθήματα του ήρωα κατά τον νόστο του με τις ηθικές αρχές που διέπουν το έπος, σύμφωνα με τις οποίες οι άνθρωποι είναι υπεύθυνοι για τα δεινά τους.

 

 

Π (1-172)

 

Περίληψη

Χαράματα φτάνει ο Τηλέμαχος στο καλύβι του Εύμαιου. Εκείνος βλέποντάς τον συγκινημένος τον υποδέχεται όπως πατέρας γιο. Έπειτα τον βάζει να καθίσει και προσφέρει σ’ αυτόν και τον ξένο γεύμα. Μετά τον γεύμα ο Τηλέμαχος ρωτά τον Εύμαιο για τον ξένο και στεναχωριέται που δεν μπορεί να τον φιλοξενήσει στο παλάτι εξαιτίας των μνηστήρων. Ο Οδυσσέας- ζητιάνος, βρίσκει κι αυτός την ευκαιρία να εκφράσει την θλίψη του για όσα συμβαίνουν στο παλάτι, λέγοντας του πώς θα αντιδρούσε ο ίδιος σε μια παρόμοια κατάσταση. Ο Τηλέμαχος του λέει τότε του λέει πως έχει έτσι η ανθρώπινη κατάσταση και πως ο ίδιος αδυνατεί να αντιμετωπίσει μόνος του τόσους πολλούς.

 

Ενότητες

1^η ενότητα: 1-62: Άφιξη του Τηλέμαχου στην καλύβα του Εύμαιου και υποδοχή του από τον χοιροβοσκό.

2^η ενότητα : 63-172: Η συζήτηση Τηλέμαχου-ξένου.

 

Σχολιασμός

Ο Οδυσσέας, που γνωρίζει πως η Αθηνά θα έφερνε πίσω στην Ιθάκη τον Τηλέμαχο, καταλαβαίνει πως έρχεται ο γιος του.  Ο Εύμαιος συγκινείται ιδιαίτερα βλέποντας τον Τηλέμαχο και τρέχει να τον αγκαλιάσει. Ο ποιητής παρομοιάζει την συγκίνηση του Εύμαιου με την συγκίνηση του πατέρα που υποδέχεται τον γιο του, δημιουργώντας έτσι μια εξαιρετική κατάσταση ειρωνείας : ο Οδυσσέας, που είναι ο πραγματικός πατέρας του Τηλέμαχου δεν μπορεί να αντιδράσει και να τον υποδεχτεί όπως θα ήθελε. Ο Οδυσσέας σε όλη την σκηνή διατηρεί την ψυχραιμία του και μένει ακίνητος και σιωπηλός, ενώ προσπαθεί με έξυπνο και διπλωματικό τρόπο να επηρεάσει τον Τηλέμαχο.

  

Τεχνική

v                 Διάχυτη είναι η δραματική ειρωνεία στο κείμενο ,που τροφοδοτείται από την μεταμόρφωση του Οδυσσέα σε ζητιάνο. Η δραματική ειρωνεία φαίνεται ιδιαίτερα στους στίχους 21-26, όπου ο Εύμαιος υποδέχεται τον Τηλέμαχο σαν πατέρας του, μπροστά στα μάτια του πραγματικού του πατέρα, 52-53, όπου ο Τηλέμαχος αποκαλεί τον Οδυσσέα «ξένο», στους στίχους101,106-107,110, όπου ο Οδυσσέας μιλά στον γιο σαν να ήταν κάποιος ξένος, και στον στίχο 70 όπου ο Εύμαιος  λέει στον Τηλέμαχο ότι θα του πει την αλήθεια, ενώ στην πραγματικότητα του λέει ψέματα.

v                 Στο απόσπασμα κυριαρχεί ο διάλογος που εντείνει την δραματικότητα του έργου.

v                 Πολλαπλούς ρόλους επιτελεί η εκτεταμένη παρομοίωση των στίχων 21-26.

v                 Πολλές μεταφορές δίνουν τονίζουν την σχέση Εύμαιου – Τηλέμαχου (στ.28,46-47, 78 κτλ.)

v                 Προικονομία έχουμε στους στίχους 95-97, όπου τα λόγια του Τηλέμαχου προοικονομούν την συμπεριφορά των μνηστήρων απέναντι στον Οδυσσέα-ζητιάνο. Επίσης, η αναχώρηση του Εύμαιου στους στίχους 170-172, προοικονομεί την αναγνώριση Οδυσσέα-Τηλέμαχου.

v                 Τυπικοί στίχοι : 27,37,63-64.

v                 Τυπικά θέματα : η σκηνή της υποδοχής του Τηλεμάχου (στ 56-62),οι ερωτήσεις προς τον ξένο (66-68), τα άστοχα ερωτήματα (105-107)

 

 

Ραψωδία π (185-336)

 

Περίληψη

Μόλις φεύγει ο Εύμαιος, παρουσιάζεται η Αθηνά έξω από την καλύβα, ορατή μόνο από τον Οδυσσέα, τον οποίο καλεί έξω. Του λέει να αποκαλυφθεί και του δίνει την αληθινή του μορφή. Ο Τηλέμαχος βλέποντας τον Οδυσσέα με την πραγματική του όψη, έκπληκτος, τον περνάει για Θεό. Ο ήρωας του λέει πως είναι ο πατέρας του, αλλά δεν γίνεται πιστευτός, στην συνέχεια όμως, καταφέρνει να πείσει τον γιό του, που τον αγκαλιάζει κλαίγοντας. Ο Οδυσσέας εξηγεί στον γιό του πώς έφτασε στην Ιθάκη και του αναλύει το σχέδιό του.

 

Ενότητες

1. 1^η ενότητα : 185-260 : Αναγνώριση του Οδυσσέα από τον Τηλέμαχο.
2. 2^η ενότητα : 261-336 : Το σχέδιο για την εξόντωση των μνηστήρων.

 

Πολιτιστικά στοιχεία

Όπλα          στίχοι 324-325,312-313.

 

Ο λειτουργικός ρόλος της ενότητας

Þ    Συντελείται η αναγνώριση του Οδυσσέα από τον Τηλέμαχο, που είναι καθοριστικός για την εξέλιξη της πλοκής.

Þ    Με την αναφορά στον ρόλο της Αθηνάς, προοικονομείται η βοήθεια της θεάς στην εξόντωση των μνηστήρων.

Þ    Τα νήματα του νόστου του Οδυσσέα και της αναζήτησης του Τηλέμαχου ενώνονται, καθώς οδεύουμε προς το τελευταίο μέρος του έργου.
 

Χαρακτηρισμοί προσώπων

Οδυσσέας : Είναι ιδιαίτερα συγκινημένος και εμφανίζεται ως ένας καλός και στοργικός πατέρας. Όσο καταλαγιάζει η συγκίνηση της αναγνώρισης ,εκφράζει με ηρεμία το ευφυές σχέδιό του.

Τηλέμαχος: Ο Τηλέμαχος στην αρχή δεν πιστεύει τον πατέρα του, μένει έκπληκτος και αμήχανος εμπρός στην αλλαγή της εμφάνισής του. Στην συνέχεια, με συγκίνηση και στοργή αγκαλιάζει τον πατέρα του, ενώ συνεργάζεται μαζί του με σύνεση για την  εξόντωση των μνηστήρων.

 

Τεχνική

v                       Στην ενότητα, παρουσιάζεται το μοτίβο της αναγνώρισης. Η διαδικασία της αναγνώρισης αποτελεί τυπικό θέμα και ακολουθεί τα εξής στάδια :

Ø      Προϋποτίθεται η μακρόχρονη απουσία του αναγνωριζόμενου.

Ø      Τα δύο άτομα μένουν μόνα τους.

Ø      Η αληθινή ταυτότητα του προσώπου καλύπτεται, είτε με την μεταμόρφωση, είτε με την μεταμφίεση.

Ø      Στην αρχή υπάρχει καχυποψία από τον αναγνωριστή.

Ø      Αναγνώριση και έκφραση συναισθημάτων.

v                       Η αναγνώριση πατέρα-γιου προοικονομεί την μνηστηροφονία, ενώ στους στίχους 188-190, η Αθηνά προοικονομεί την παρουσία της σε αυτήν. Ο Οδυσσέας, με την προτροπή που δίνει στον Τηλέμαχο να δείξει υπομονή στις προσβολές των μνηστήρων (στ.302-306)προοικονομεί την συμπεριφορά των μνηστήρων.

v                        Στους στίχους 242-245 έχουμε μια έξοχη παρομοίωση, όπου πατέρας και γιος παρομοιάζονται με τα πουλιά που θρηνούν για τον χαμό των παιδιών τους.

 

 

Περισσότερα για την Ε’ Ραψωδία

Η Αθηνά εισάγει και πάλι το θέμα του Οδυσσέα στο συμβούλιο των θεών, προσθέτοντας τώρα και κάποια καινούργια στοιχεία :

v     Οι Ιθακήσιοι έχουν ξεχάσει τον καλό βασιλιά τους.

v     Οι μνηστήρες έχουν στήσει ενέδρα στον Τηλέμαχο και τον περιμένουν να επιστρέψει από το ταξίδι του για να τον σκοτώσουν.

Η Αθηνά θεωρεί ότι με όλα αυτά μπορεί να ανατραπεί η ηθική τάξη, καθώς, ποιος βασιλιάς μπορεί να κυβερνά ήπια και δίκαια, αφού ο λαός δεν πρόκειται να το εκτιμήσει;

 

Ο Δίας :

v     Φαίνεται ενοχλημένος από τα λόγια της Αθηνάς, που ακούγονται ως μια έμμεση κριτική στο πρόσωπό του.

v     Της θυμίζει πως έχει παρθεί η απόφαση των θεών για την επιστροφή του Οδυσσέα.

v     Την καθιστά υπεύθυνη για την ασφαλή επιστροφή του Τηλέμαχου.

v     Δίνει εντολή στον Ερμή να ανακοινώσει στην Καλυψώ την απόφαση για το μέλλον του Οδυσσέα.

Μέσα από τα λόγια του Δία προοικονομείται έμμεσα η εξέλιξη της δράσης.

 

Ο Ερμής :

v     Γνωρίζει πως η απόφαση που μεταφέρει είναι δυσάρεστη για την θεά. Χειρίζεται λοιπόν την ανακοίνωσή του με διπλωματία και σύνεση.

v     Επισημαίνει πως με δυσφορία ανέλαβε αυτό το ταξίδι σ’ έναν απομακρυσμένο τόπο, όμως ήταν υποχρεωμένος να υπακούσει στον Δία καθώς κανείς δεν μπορεί να τον παρακούσει (δείχνει έτσι στην Καλυψώ ότι και αυτή πρέπει να δεχτεί όσα θα της ανακοινώσει).

v     Δεν κατονομάζει τον Οδυσσέα.

v     Ανακοινώνει την απόφαση των θεών με τρόπο πιο επιτακτικό κι από τον ίδιο τον Δία.

v     Όταν η Καλυψώ ανακοινώνει ότι θα υπακούσει, την επιδοκιμάζει έμμεσα.

 

Η Καλυψώ:

v     Αντιδρά ως μια θνητή, ερωτευμένη γυναίκα.

v     Νιώθει ρίγος στο δυσάρεστο άκουσμα (στ.130)

v     Ξεσπά με οργή εναντίων των άλλων θεών.

 

Η περιγραφή της σπηλιάς :

v     Αρχίζει μ’ ένα μακρινό πλάνο: το νησί της Καλυψώς από την παραλία, όταν ο Ερμής φτάνει και κατευθύνεται προς το σπίτι της νεράιδας.

v     Μετά, περνάμε σ’ ένα πρώτο κοντινό πλάνο : το εσωτερικό της σπηλιάς.

v     Δεύτερο κοντινό πλάνο : το φυσικό περιβάλλον γύρω από τη σπηλιά.

v     Η περιγραφή του νησιού και της σπηλιάς ως ενός παραδείσιου τοπίου εδώ δε γίνεται αυτοσκοπός αλλά αποτελεί το πλαίσιο μέσα στο οποίο τα πρόσωπα δρουν, συμπεριφέρονται και εκδηλώνουν τα συναισθήματά τους.

 

Σχήματα λόγου :

v     Προοικονομία : στ.27-28,29-32,38-49.

v     Αντιθέσεις : ο θαυμασμός του Ερμή για την σπηλιά/η αδιαφορία του Οδυσσέα-Η ευτυχισμένη και ερωτευμένη Καλυψώ/ο δυστυχισμένος Οδυσσέα.

v     Παρομοιώσεις: στ.15,59

 

Ραψωδία ψ (89-381)

Περίληψη

Η Πηνελόπη, αν και δυσπιστεί, πείθεται τελικά από την Ευρύκλεια να κατέβει στη μεγάλη αίθουσα. Όταν πια βρίσκεται απέναντι από τον Οδυσσέα, στέκεται σιωπηλή, κοιτάζοντάς τον κατά πρόσωπο, μα δυσκολεύεται να τον αναγνωρίσει έτσι όπως είναι ντυμένος. Ο Τηλέμαχος αγανακτεί με την επιφυλακτικότητά της. Εκείνη δικαιολογείται πως έχει μείνει κατάπληκτη και λέει πως υπάρχουν κρυφά σημάδια ανάμεσα σ’ αυτήν και τον άντρα της.  Ο Οδυσσέας δέχεται να τον δοκιμάσει η γυναίκα του και λέει στον Τηλέμαχο να ετοιμάζει γαμήλιο γλέντι στο παλάτι, ώστε να μην διαδοθεί το νέο της μνηστηροφονίας. Στο μεταξύ ο Οδυσσέας πλένεται και με την βοήθεια της Αθηνάς γίνεται ακόμα πιο όμορφος και δυνατός. Μετά τα παράπονα του Οδυσσέα, η Πηνελόπη αρχίζει να τον δοκιμάζει λέγοντας να στρώσουν το κρεβάτι τους έξω. Ο Οδυσσέας απορεί πώς μπόρεσε κάποιος να μετακινήσει το κρεβάτι τους, που είχε φτιάξει πάνω σε ένα κορμό ελιάς. Έτσι, η Πηνελόπη καταλαβαίνει πως πράγματι πρόκειται για τον Οδυσσέα. Οι δύο σύζυγοι αγκαλιασμένοι ξεσπούν σε κλάματα χαράς.

 

Ενότητες

1. 89-101 -> Η Πηνελόπη κατεβαίνει στη μεγάλη αίθουσα.
2. 102-135 -> Συνάντηση Πηνελόπης-Οδυσσέα.
3. 176-270 -> Αναγνώριση Οδυσσέα-Πηνελόπης.
4. 335-381 -> Αμοιβαία εξιστόρηση των βασάνων τους.

 

Η διαδικασία της αναγνώρισης

Ο αναγνωρίσιμος Πηνελόπης- Οδυσσέα αποτελεί μια από τις πιο συγκινητικές στιγμές του έργου. Ο αναγνωρισμός όμως δεν γίνεται αμέσως, αλλά περνάει από τρία στάδια :

v     Πρώτο στάδιο : η Πηνελόπη κατεβαίνει με δυσπιστία στο μεγάλο δωμάτιο, μετά την αναγγελία της μνηστηροφονίας.

v     Δεύτερο στάδιο : η συνάντηση των δύο συζύγων με τη διαμεσολάβηση των δύο συζύγων.

v     Τρίτο στάδιο : ο κύριος κόσμος της αναγνώρισης . Η Πηνελόπη με έξυπνο τρόπο, μέσα από πράγματα που ξέρουν μόνο οι δύο τους ,δοκιμάζει τον άντρα της και πείθεται για τα αληθινά τους συναισθήματα.

v     Τέλος, στον επίλογο της αναγνώρισης, οι δύο σύζυγοι αγκαλιάζονται και αναθυμούνται τα βάσανά τους.

Γενικά, η συγκεκριμένη αναγνώριση έχει όλα τα στοιχεία του τυπικού της αναγνώρισης, που είναι τα εξής :

Ø      Προϋποτίθεται η μακρόχρονη απουσία του αναγνωριζόμενου.

Ø      Τα δύο άτομα μένουν μόνα τους.

Ø      Η αληθινή ταυτότητα του προσώπου καλύπτεται, είτε με την μεταμόρφωση, είτε με την μεταμφίεση.

Ø      Στην αρχή υπάρχει καχυποψία από τον αναγνωριστή.

Ø      Αναγνωρισμός και έκφραση συναισθημάτων.

 

 

Στοιχεία τεχνικής

v           Η σκηνή του αναγνωρισμού με την κλιμάκωση της σε τρία στάδια, την παραστατικότητα, το παιχνίδι της δραματικής ειρωνείας, τις γεμάτες δραματική ένταση σκηνές της και με μια αφήγηση που κρατά αμείωτο το ενδιαφέρον, φανερώνει την ποιητική δύναμη του Ομήρου.

v           Επιβράδυνση : Η διεξοδική περιγραφή της κατασκευής του συζυγικού δωματίου (στ.215-228) αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα επιβράδυνσης. Σ’ ένα κρίσιμο σημείο της αφήγησης, ο ποιητής διακόπτει την κύρια αφήγηση και παρεμβάλει αυτό το περιστατικό για να χαλαρώσει την ένταση των αναγνωστών ,αλλά και για να συμπληρώσει τις γνώσεις τους για την κύρια αφήγηση.

v           Προοικονομία : στο σημείο που ο Τηλέμαχος δίνει εντολή στον Τηλέμαχο να ετοιμάσει γαμήλιο γλέντι για να ξεγελάσουν τους μνηστήρες προοικονομείται η αντίδραση των συγγενών των μνηστήρων που θα ζητήσουν εκδίκηση.

v           Η παρομοίωση των στίχων 261-269 : Η συγκεκριμένη παρομοίωση αναλύεται ως εξής :

Αναφορικό μέρος : 261-268

Δεικτικό μέρος : 268-269

Κοινός όρος : η χαρά.

Πηνελόπη

Από την πρώτη στιγμή που μαθαίνει η Πηνελόπη για την μνηστηροφονία και την εξόντωση των μνηστήρων εμφανίζεται δύσπιστη και επιφυλακτική. Μετά από τα παρακάλια της Ευρύκλειας, αποφασίζει να κατέβει στο μεγάλο δωμάτιο. Αποφασίζει να του μιλήσει από απόσταση μέχρι να βεβαιωθεί ότι είναι πράγματι ο Οδυσσέας. Όταν τον βλέπει ρακένδυτο δυσκολεύεται να τον αναγνωρίσει. Φαινομενικά δείχνει ασυγκίνητη αλλά στην πραγματικότητα είναι βαθιά αναστατωμένη και μέσα της γίνεται μια πάλη ανάμεσα σε αντιφατικά συναισθήματα. Στην σκηνή της αναγνώρισης βλέπουμε την ιδιαίτερη ευφυΐα και σύνεση της Πηνελόπης, που, σαν τον άντρα της δεν παρασύρεται από τα φαινόμενα αλλά προσπαθεί με την λογική της να επεξεργαστεί τα γεγονότα.