«Ο θάνατος του συγγραφέα» Roland Barthes
Τμήμα Γαλλικής Γλώσσας και Φιλολογίας
Πανεπιστήμιο Αθηνών
Σέβη Δριμαροπούλου
1. Εισαγωγή
Ο Ρολάν Μπαρτ γεννήθηκε στην Μπαγιόν της Γαλλίας το 1915. Το 1924 εγκαταστάθηκε στο Παρίσι όπου φοίτησε στα λύκεια Montaigne και Louise-Le-Grand. Στο διάστημα 1935-39 παρακολούθησε μαθήματα στη Σορβόννη όπου πήρε το δίπλωμα της Κλασικής Φιλολογίας. Στην περίοδο των σπουδών του 1936-1939 ίδρυσε, μαζί με συμφοιτητές του, την Πανεπιστημιακή Ομάδα του Αρχαίου Θεάτρου. Πέρασε αρκετά χρόνια σε σανατόρια εξαιτίας της φυματίωσης από την οποία είχε προσβληθεί (1934-1935, 1942-1946). Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να νοσηλευθεί σε σανατόρια από το 1934 ως το 1935 και από το 1942 ως το 1946, ενώ δεν ήταν λίγες οι φορές που υποτροπίασε, χάνοντας την ευκαιρία να ολοκληρώσει τη διδακτορική του διατριβή. Δίδαξε, για μικρό διάστημα, στο Πανεπιστήμιο του Βουκουρεστίου, και στην Αίγυπτο (Πανεπιστήμιο της Αλεξάνδρειας). Διετέλεσε υπεύθυνος ερευνών στο C.N.R.S. (centre national de recherche scientifique), καθώς και διευθυντής -από το 1962- ενός κοινωνιολογικού σεμιναρίου στο τμήμα Οικονομικών και Κοινωνικών Επιστημών της École Pratique. Μεταξύ 1967-1968 δίδαξε στο Πανεπιστήμιο Johns Hopkins της Βαλτιμόρης. Την τετραετία 1976-1980 κατέλαβε τη νεοσυσταθείσα έδρα Φιλολογικής Σημειολογίας της Λογοτεχνίας στο Κολέγιο της Γαλλίας. Επηρεασμένος από τη σημειολογική ανάλυση και τη δομική ανθρωπολογία ο Ρολάν Μπαρτ ακολούθησε τα βήματα του ελβετού γλωσσολόγου Φερντινάν ντε Σοσύρ, συνεισφέροντας στη δημιουργία του κινήματος που ονομάστηκε «στρουκτουραλισμός»1.
2. «Ο θάνατος του συγγραφέα» Roland Barthes
«Ο θάνατος του συγγραφέα»2
Ο Μπαρτ προσπαθεί να αποδώσει την υποκειμενικότητα των γραπτών έργων. Επιδιώκει δηλαδή μια πιο σύνθετη έρευνα και ανάλυση που καθιστά την γραφή υπαίτια της αποσιώπησης κάποιων γεγονότων και την φυλάκιση της σκέψης . Θεωρεί ότι ο συγγραφέας όταν ξεκινά να αφηγείται ένα γεγονός τότε το ίδιο το γεγονός χάνει την αξία του καθώς δεν επιτελεί το σκοπό του . Ακόμη, είναι γεγονός ότι ο όρος συγγραφέας είναι μια νεωτερική δημιουργία, καθώς βγαίνοντας από το Μεσαίωνα και χάρη στον Αγγλικό εμπειρισμό και διαφωτισμό η κοινωνία στράφηκε στην ανάδειξη του ανθρώπινου προσώπου, δηλαδή «η κοινωνία αυτή ανεκάλυψε τη γοητεία του ατόμου»3. Ο θετικισμός και ο καπιταλισμός κατεύθυναν τη λογοτεχνία στο πρόσωπο του συγγραφέα.
Πρώτος που θέλησε να προκρίνει τη γλώσσα έναντι του συγγραφέα, ήταν ο Μαλλαρμέ. Το πρόσωπο που γράφει ξαναγίνεται απλός διαμεσολαβητής, με σκοπό την αναβάθμιση του αναγνώστη και το νοηματικό πλουραλισμό. Για τον Μαλλαρμέ δρα και μιλά μόνο η γλώσσα, καταργώντας το συγγραφέα. Άλλωστε και η επιστήμη της γλωσσολογίας αντιμετωπίζει την ίδια την γραφή ως μέσο επικοινωνίας και μετάδοση πληροφοριών ..
Πρόκειται για ένα μέσο που αρχίζει και τελειώνει χωρίς να το επηρεάζει ο συγγραφέας .Το έργο περιλαμβάνει «αφηγημένα» γεγονότα, τα οποία δεν έχουν κάποιο σκοπό, όπως να παροτρύνουν τον αναγνώστη να κάνει κάτι ή να τον μυήσουν σε μια ιδεολογία. Δεν υπάρχει πουθενά ο δημιουργός, αλλά μια γραφή αποστασιοποιημένη.
Στη συνέχεια ο Μπαρτ ακολουθεί σταδιακά την διάκριση της παραδοσιακής αντίληψης για τον συγγραφέα από την σύγχρονη έννοια του γραφέα και απαριθμεί τις βασικές διαφορές που υπάρχουν μεταξύ τους. Συγκεκριμένα ο Συγγραφέας νοείται ως κομμάτι του έργου του εξαρτώμενος από τον χρόνο . Αποτελεί το παρελθόν του βιβλίου του , είναι εκείνος που έχει ζήσει τα γεγονότα και έχει νιώσει την συναισθηματική ένταση καθώς αυτά που αποτυπώνει στο χαρτί είναι τα αποτελέσματα των παραπάνω . Ίσως σε μια πιο σταδιακή μελέτη τον χαρακτηρίζαμε ως «πατέρα» του βιβλίου .
Αντιθέτως, στην άλλη πλευρά βρίσκεται ο σύγχρονος Συγγραφέας όπου γεννιέται μαζί με το βιβλίο του. Δεν έχει καμιά καταβολή σε σχέση με τον προγενέστερο συγγραφέα . Είναι γεγονός ότι η γραφή δεν είναι μια διαδικασία καταγραφής της σκέψης του συγγραφέα, αλλά έχει «επιτελεστικό» χαρακτήρα. Λειτουργεί ως μια απλή πράξη, χωρίς να σκέφτεται ο γραφέας λεπτομερώς το περιεχόμενο και το νόημα της γραφής του. Είναι αμφισβητούμενα και καταστρέφουν έτσι το μύθο της προέλευσης και των πηγών. Το κείμενο έχει πολλές διαστάσεις και αποτελεί ένα πλέγμα αναφορών, που έχουν ως κέντρο άξονα την αμφισβήτηση . Έτσι , δεν υπάρχει πρωτοτυπία στον τρόπο γραφής, επομένως το κείμενο δεν συνδέεται καθόλου με το δημιουργό του.
Σύμφωνα με τα παραπάνω , είναι φανερό ότι το κάθε κείμενο είναι μια πηγή πληροφοριών βασιζόμενο σε διάφορα είδη κουλτούρας . Αντίστοιχα και ο Μπουβάρ και ο Πεκυσέ αποτελούν ισχυρά δείγματα ότι ο συγγραφέας μπορεί να μιμηθεί – αναφέρει μια πληροφορία προγενέστερη και όχι να την γεννήσει εκείνη την στιγμή . Στόχος του θα πρέπει να είναι η συλλογή πολλαπλών πληροφοριών , ακόμη και αντίθετες μεταξύ τους , πράγμα που θα οδηγήσει στην αναζήτηση της αλήθειας ή της κριτικής απέναντι σε αυτές .
Η κριτική των κειμένων, όμως , πρέπει να απαγκιστρωθεί από τον Συγγραφέα. Ο Μπαρτ, εδώ, προσπαθεί να δείξει την στενή έννοια και σημασία που έχουν δώσει οι κριτικοί της λογοτεχνίας ανάμεσα στο έργο και στον δημιουργό . Αυτό οδηγεί , τις περισσότερες φορές –σε συνδυασμό με την ανάγκη της ανάλυσης του έργου - , σε εσφαλμένες κριτικές και εκτιμήσεις έργων . Το κάθε έργο είναι σημαντικό να μελετάται ατομικά και να αναλύεται με βάση τις εμπειρίες και τις ανάγκες του κάθε ατόμου και όχι να επιβάλλεται είτε από κριτικούς είτε από την φύση – λογοτεχνική κατάταξη του κάθε συγγραφέα.
Ο αναγνώστης είναι εκείνος που αποτελεί τον τελικό δέκτη και είναι εκείνος που θα λάβει ως δέκτης τα πολλαπλά ή μη μηνύματα. Αυτό σημαίνει ότι η νέα γραφή που δεν βασίζεται σε κανόνες και παλαιότερα ρεύματα δεν πρέπει να καταδικάζεται αλλά να προάγεται . Η εξαφάνιση του συγγραφέα και η προώθηση του έργου του θα οδηγήσει στην αναβάθμιση της λογοτεχνίας συνολικά .
Ο Μπαρτ στο έργο του «Ο θάνατος του συγγραφέα» επιθυμεί να κάνει διάκριση του παραδοσιακού έως τότε συγγραφέα αλλά και του νέου γραφέα που εμφανίζεται και δεν έχει καμιά σχέση με όσα ίσχυαν . Έτσι , ο Μπαρτ , δικαίως, αποστασιοποιεί τον συγγραφέα από το έργο του με αποτέλεσμα να κλονίζεται η κριτική της λογοτεχνίας . Δεν υπάρχει τίποτα πιο σαφές από το ίδιο το έργο, άρα η σχέση κριτικής-έργου είναι ανάλογη με τη σχέση σημασίας-μορφής.4 Άρα το στοίχημα του γεννάται τώρα είναι ένα παιχνίδι μεταξύ του ίδιου του έργου και του αναγνώστη . Αφήνονται στο παρελθόν τα νοήματα και οι διαδοχικές εκδοχές των λέξεων και αναδύονται ενδιαφέρουσες εξηγήσεις. Οι προσλήψεις των έργων από τον αναγνώστη που – ενδεχομένως- δεν έχει τα απαραίτητα θεωρητικά εργαλεία αλλά την σκέψη και την φαντασία , οδηγούν σε μια πιο παραγωγική περίοδο και ένα πιο «επαναστατικό» κείμενο .
1 Επιστημονική κατεύθυνση στον τομέα της γλωσσολογίας, της εθνολογίας και σε άλλους επιστημονικούς κλάδους, σύμφωνα με την οποία τα φαινόμενα που ερευνώνται από τους κλάδους αυτούς δεν παρατηρούνται μεμονωμένα, αλλά ως στοιχεία μιας δομής, δηλαδή σύμφωνα με τη λειτουργία που επιτελούν στο εσωτερικό του συστήματος στο οποίο ανήκουν. Στη γλωσσολογία και στην εθνολογία του 19ου και των αρχών του 20ού αι. κυριαρχούσε ένα συγκριτικό, κυρίως, ενδιαφέρον για τα φαινόμενα που συνιστούσαν αντικείμενο της έρευνας. Με άλλα λόγια, στόχος ήταν να γίνει γνωστό αν τα συμπεράσματα που διαπιστώνονταν ήταν συνάρτηση της επαφής, δηλαδή της μεταβίβασης ενός πολιτιστικού ή γλωσσικού στοιχείου από μια περιοχή σε άλλη, ή ακόμα οφείλονταν στη συγγένεια. Αντίθετα, κατά τις αρχές του 20ού αι. –ακολουθώντας αρχικά ανεξάρτητες κατευθύνσεις -
εθνολόγοι, όπως o Φραντς Μπόας, ή γλωσσολόγοι, όπως o Φερντινάν ντε Σοσίρ, άρχισαν να αντιλαμβάνονται ότι μια ανάλυση αυτού του είδους παρέλειπε σημαντικές διαστάσεις των φαινομένων που ερευνούσε: παρέλειπε, δηλαδή, την«αξία» τους. Η διαφορά των αξιών εξαρτάται από τη διαφορά του συστήματος μέσα στο οποίο εντάσσονται τα στοιχεία. Η απόκτηση αυτής της επίγνωσης συνετέλεσε ώστε γλωσσολόγοι και εθνολόγοι να επιδείξουν ολοένα μικρότερο ενδιαφέρον για τη σύγκριση μεταξύ μεμονωμένων στοιχείων που ανήκαν σε διαφορετικά συστήματα και να στραφούν στη μελέτη των στοιχείων που εξετάζονται σε αναφορά με την αξία τους. Από τους στρουκτουραλιστές, στον τομέα της πολιτιστικής ανθρωπολογίας μπορούν να μνημονευθούν Αμερικανοί ερευνητές όπως η Ρουθ Μπένεντικτ, ή Ευρωπαίοι, όπως o Κλοντ Λεβί Στρος· από τους γλωσσολόγους, μετά τον Σοσίρ, ο οποίος θεωρείται πατέρας του δ. όχι μόνο στη γλωσσολογία, πρέπει να αναφερθούν o Λ. Μπλούμφιλντ και ο Ζ. Χάρις στις ΗΠΑ, και οιΝ.
Τρουμπετσκόι, Λ. Χίμσλεβ, Ρ. Γιάκομπσον, Α. Μαρτίνεθ, μεταξύ των Ευρωπαίων ή ευρωπαϊκής καταγωγής ερευνητών.
2 Roland Barthes, «Ο θάνατος του συγγραφέα», Εικόνα – Μουσική – Κείμενο, επιμ. Λουκάς Ρινόπουλος, μτφρ. Γιώργος Σπανός, εκδ. Πλέθρον, Αθήνα 1988, σ.137-143
3 Roland Barthes, Εικόνα – Μουσική – Κείμενο, ό.π. σ.138
4 Roland Barthes, Κριτική και αλήθεια, επιμ.-μτφρ. Θέμης Μπανούσης, εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα 1972, σ.64
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ – ΠΗΓΕΣ
§ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
o Χανς Ρόμπερτ Γιάους, «Η ιστορία της λογοτεχνίας ως πρόκληση για τις γραμματολογικές σπουδές» στο: Κ. Μ. Newton (επιμ.), Η λογοτεχνικής θεωρία του εικοστού αιώνα, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2013, σσ. 332 – 340.
o Τέρρυ Ηγκλετον, «Προς μία επιστήμη του κειμένου» στο: Κ. Μ. Newton (επιμ.), Η λογοτεχνικής θεωρία του εικοστού αιώνα, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2013, σσ. 299 – 307.
o Γιώργος Βάρσος, «Λογοτεχνική ιστορία» στο: Ιστορία της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας, κεφ. 1.1.2., σσ. 28–35.
o Jonathan Culler, «Τι είναι η θεωρία» στο: Λογοτεχνική θεωρία: κεφ. 1, σσ. 1-22.
o Ήγκλετον Τέρι, Εισαγωγή στη θεωρία της λογοτεχνίας, μτφρ. Δημήτρης Τζιόβας, εκδ. Οδυσσέας, Αθήνα 41996, σσ.194,196, 207-208
o Roland Barthes, «Ο θάνατος του συγγραφέα», Εικόνα – Μουσική – Κείμενο, επιμ. Λουκάς Ρινόπουλος, μτφρ. Γιώργος Σπανός, εκδ. Πλέθρον, Αθήνα 1988, σ.137-143
o Roland Barthes, Κριτική και αλήθεια, επιμ.-μτφρ. Θέμης Μπανούσης, εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα 1972, σ.64
§ ΠΗΓΕΣ
o http://greek_greek.enacademic.com
o Ρολάν Μπαρτ, Κριτικός λογοτεχνίας, συγγραφέας (1915-1980), http://www.tovima.gr/relatedarticles/article/?aid=143503
